به گزارش «دنیای سفر» روح الله محمدی معان میراث فرهنگی استان اردبیل درباره آیین «چمچه خاتون» به ایسنا گفت: «چمچه خاتون» عنوان نمایشی ایرانی است، البته بسیاری از نمایش های ایرانی با تغییرات محتواییِ صد در صد، خوشبختانه هنوز هم در بسیاری از نقاط ایران به ویژه در شهرهای کوچک و روستاهای کشور با نام ها و عناوین متفاوت، مانند «چمچه خاتون»، «چمچه گلین»، «بو که باران، گشنیز و گشنیزو با موضوعیتی واحد و ساختاری همانند اجرا می شود.
او افزود: این نمایش در مناطقی چون آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، یزد، کرمان، خوزستان، لرستان، همدان، کرمانشاه و جمهوری آذربایجان، کردستان ترکیه، کردستان عراق و کردستان ایران با نام های مختلفی که ذکر کردم در زمان خشکسالی اجرا می شود.
محمدی ادامه داد: این نمایش جلوه ای واحد از ایزدبانوی آب در اوستا، یعنی «آناهیتا» است. یکی از علت های اجرای بیشتر این نمایش در قسمت های غربی ایران این است که ستایش «آناهیتا» مدت ها فقط در غرب ایران رواج داشته است. اصلِ این نمایش نیز برخاسته از فرهنگ «ودایی» اقوام هندی و ایرانی است.
به گفته او، آذربایجانی ها به قاشق چوبی «چومچه» می گویند. مردم هنگامی که با کم آبی و نباریدن باران مواجه می شوند، پارچه های رنگین به چومچه می بندند و آن را به شکل عروسک تزیین می کنند. سپس به در خانه مردم محله و یا روستا می روند و با بلند کردن چومچۀ رنگین، در کوچه ها به راه می افتند و سرودهای باران خواهی سر می دهند. عده ای نیز با طبل و دُهل چومچه گردانان را همراهی می کنند. باران خواهان ضمن طلب باران در شهرها و روستاها می چرخند و وقتی به در خانه ای می رسند، انعام دریافت می کنند.
معاون میراث فرهنگی اردبیل با بیان این که اطالاعات جامع و درستی در مورد قدمت این مراسم در دست نیست، اظهار کرد: در زبان آذری به نوزادِ قورباغه «چومچه قویروق» گفته می شود، این نام به معنی دُم شبیه به چومچه است. این موجود کوچک در آب مرداب و باتالقی زندگی می کند و چنانچه بارندگی کم شود، به زودی خواهد مرد. در برخی مناطق به این موجود نیز در اشعار خود اشاره می کنند و به زبان آن، از خداوند طلب باران دارند.
او درباره ضرورت حفظ این آیین و ثبت آن در فهرست میراث ناملموس، گفت: متأسفانه این مراسم مانند بسیاری از آیین های کهن در معرض فراموشی قرار گرفته و جوانان اطالاعات اندکی درباره آن دارند و با از دست دادن بزرگان روستاها، امکان فراموشیِ کامل آن وجود دارد. مراسم باران خواهیِ «چمچه خاتون» جزئی از فرهنگ آذربایجان و مردم این دیار است که با تمام اعتقادات خود آن را انجام می دهند و به آن باور دارند. حفظ و ثبت این مراسم در واقع به معنی ثبت بخشی از حافظه فرهنگی این مردم است.
محمدی درباره اقدامات حفاظتی که پس از ثبت برای این آیین انجام شده است، اظهار کرد: اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل جشنوارهایی با عنوان مراسم آیینی «چمچه خاتون» برگزار کرده است. صدا و سیمای استان نیز مستندی برای این موضوع تهیه کرده است.
چمچه خاتون معمولا در بهاری که گرفتار خشکسالی شده، یعنی اگر از اول فروردین تا نیمه دوم اردیبهشت به بعد باران نبارد، اجرا می شود. این آیین بیشتر در بین اهالی شهرستان کوثر در استان اردبیل رایج است که در سال ۱۴۰۰ نیز به نام همین شهرستان در فهرست آثار ناملموس به ثبت رسیده است.
در آیین چمچه خاتون چنین اشعاری خوانده می شود:
«چمچه گلین نه ایستر (ای چمچه عروس چه می خواهد)
الله دان یاغیش ایسته (از خدا باران بخواه)
الله بیزه یاغیش ور (خدایا به ما باران عطاکن)
دیم لرمیز قورو دور (کشت دیم ما خشک شده)»
«چمچه خاتون» باران را طلب می کندآیین چمچه خاتون در شهرستان کوثر. این شهرستان با مرکزیت شهر «گیوی» در استان اردبیل واقع شده است.
شهرستان کوثر از شمال با شهرستان اردبیل، از شرق با شهرستان خلخال، از غرب و جنوب با شهرستان های نیر و میانه همسایه است.
