آنچه ما معمولا از آثار ثبت شده کشورها در یونسکو می شنویم، آثار ملموس آن ها است. یعنی آثاری که نمود بیرونی دارند و می توانید از آنها بازدید کنید. اما در کنار این آثار ملموس، میراث ناملموسی هم در دل جوامع مختلف وجود دارد که نیاز به حفاظت و حراست دارد و همچنین به دلیل ارزشش، باید جزئی از میراث همه مردم جهان معرفی شود. بنابراین، یونسکو علاوه بر ثبت آثار ملموس، ارزش ها و میراث ناملموس کشورها هم به ثبت می رساند. ایران هم به عنوان یک کشور غنی در میراث فرهنگی، علاوه بر آثاری ملموسی که در یونسکو به ثبت رسانده، تا کنون ۱۶ اثر ناملموس هم در میراث جهانی دارد.
فقط تفاوت این است که این آثار به دلیل اینکه مکان دقیقی ندارند و در قالب فرهنگ هستند، ممکن است بین چند کشور مشترک باشد. یونسکو بر اساس اسنادی که کشورها ارائه می دهند، آن اثر یا به نام یک کشور که اسناد موثق تری دارد یا چند کشور با هم به ثبت می رساند. مثلا، ایران در گذشته قلمرو بزرگ تری داشته و در آن قلمرو فرهنگ هایی شکل گرفته، در دوران معاصر که ایران قدیم به چند کشور تبدیل شده، ممکن است میان شان فرهنگ های مشترکی پیدا شود. بنابراین بعضی از آثار ناملموس ایران با نام کشورهای همسایه اش به ثبت رسیده است.
در ادامه لیست آثار ثبت شده ایران را در فهرست میراث ناملموس یونسکو می بینیم.
۱. ردیف های موسیقی ایرانی، سال ۲۰۰۹
ردیف موسیقی ایرانی به عنوان اولین میراث ناملموس ایران در سال ۲۰۱۰ در یونسکو ثبت شد. ردیف های موسیقی ایران را می توان جوهره موسیقی سنتی ایران نامید که بخشی از فرهنگ ایران محسوب می شود. ردیف های مویبقی ایرانی با انواع آلات موسیقی سنتی ایرانی نواخته می شوند.
۲. مهارت های سنتی قالی بافی کاشان، سال ۲۰۱۰
سنت فرش بافی در کاشان به عنوان یکی از مراکز مهم فرشبافی ایران در سال ۲۰۱۰ به ثبت یونسکو رسید. بیش از دو سوم قالی بافان کاشان، زن هستند که این هنر را به دختران شان هم آموزش می دهند. این سنت قدیمی با طرح و نقشه های اصیل از میراث ناملموس ایران محسوب می شود که همچنان میان فرهنگ ایرانی نفس می کشد. همچنین، رنگ این قالی ها از مواد طبیعی مثل پوست گردو، پوست انار و برگ انگور تهیه می شود.
۳. مهارت های قالی بافی فارس، ۲۰۱۰
منطقه دیگری که قالی های معروفی دارد، استان فارس در جنوب ایران است. رنگ های قالی های این منطقه هم عمدتا طبیعی هستند: قرمز، آبی، قهوه ای و سفید که از مواد رنگی شامل روناس، برگ کاهو، پوست گردو، ساقه گیلاس و پوست انار تولید می شود. زنان مسئول طراحی، انتخاب رنگ و بافت فرش هستند و صحنه هایی از زندگی عشایری خود را روی فرش می آورند. این طرح ها، ذهنی هستند و از قبل تهیه نشده اند؛ بنابراین هر فرش طرح منحصر به فردی دارد و نمی توانید یک طرح جفت میان قالی ها پیدا کنید.
۴. موسیقی بخشی های خراسان، سال ۲۰۱۰
گفته شده که نام بخشی از آنجا آمده که این گروه خاص موسیقی، معتقدند که خداوند این هنر موسیقی را به آن ها بخشیده شده است. بخشی ها در شمال شرق ایران عمدتا زندگی می کنند. مظمون اشعارشان عرفانی، اسلامی و حماسی است و موضوعات اساطیری، تاریخی و افسانه ای هم در موسیقی شان بیان می کنند. موسیقی مقامی آن ها، شامل قطعات آوازی است که به زبان های ترکی، کردی، ترکمنی و فارسی اجرا می شود. این موسیقی تاریخ، فرهنگ، اصول اخلاقی و مذهبی را منتقل می کند و سبب می شود نقش فرهنگی بسیار عمیقی در میان ایرانیان داشته باشد. بخشی ها معمولا این هنر را نسل به نسل و سینه به سینه از اساتیدشان می آموزند.
۵. آیین پهلوانی و زورخانه ای، سال ۲۰۱۰
مفاهیم پهلوانی در فرهنگ ایرانیان، قدمتی چند هزار ساله دارد. همین مسئله باعث شده پهلوانی به فرهنگی جدا نشدنی از فرهنگ ایران تبدیل شود. گر چه این مفهوم از سال های دور تا دوران معاصر تغییراتی داشته اما آیینش در زورخانه به عنوان یک آیین کهن، همچنان پابرجا مانده. هنوز هم در شهرهای کوچک، زورخانه های محلی مشغول فعالیت هستند و صدای زنگ مرشدشان درون فضای زورخانه می پیچد.
تمام اجزای پهلوانی و زورخانه برای خودش قاعده و قانونی دارد. معماری زورخانه، مراحل ورود پهلوان، ورزش هایی که انجام می شود و جزئیات دیگر با مفاهیم باستانی و حتی عرفانی پیوند می خورد و در نهایت به شکل یک فرهنگ درمی آید.
۶. هنر نمایشی – آئینی تعزیه، سال ۲۰۱۰
تعزیه شکلی از تئاتر مذهبی در ایران است که قواعد مخصوص به خودش را دارد. هر اجرای تعزیه چهار عنصر دارد: شعر، موسیقی، خواندن اشعار و حرکت. برخی از اجراها تا صد نقش دارند که به شخصیت های تاریخی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فراطبیعی، واقعی، خیالی و فانتزی تقسیم می شوند. اجراهای تعزیه سرشار از نمادگرایی، قوانین، رمزها و نشانه های مخصوص تعزیه است که توسط تماشاگران ایرانی قابل درک است و بدون هیچ نور و تزئینی روی صحنه اجرا می شود. بازیگران تعزیه همیشه مرد هستند، حتی نقش های زن توسط مردان بازی می شود و بیشتر بازیگران آماتور هستند و شغل اصلی شان بازیگری نیست و معمولا تعزیه را برای ثوابش انجام می دهند.
۷. نقالی، قصه گویی اجرایی ایرانی، سال ۲۰۱۱
هنر نقالی قدیمی تری شکل نمایش در ایران است. نقال ها معمولا حافظه خوبی داشتند چون اشعار را به خاطر می سپردند و در جاهای مختلف اجرا می کردند. از مکان هایی که نقال ها را می شد در آنها پیدا کرد، قهوه خانه ها بودند. حضور نقال ها باعث سرگرمی مردم می شد و در کنار آن با اساطیر و داستان های ایرانی اصیل آشنا می شدند. نقال ها گاهی پرده نقاشی شده هم همراه داشتند و از روی آن داستان را می گفتند.
۸. مهارت های ساخت و کشتی رانی لنج های ایرانی در خلیج فارس، سال ۲۰۱۱
تا به حال لنج های جنوبی ایرانی را از نزدیک دیده اید؟ لنج های غول پیکر چوبی که باورتان نمی شود انسان ها با ظرافت آن را ساخته باشند. ایرانیان از گذشته های دور به این لنج های غول پیکر چوبی معروف بودند. لنج هایی که آنقدر مقاوم بودند که می گفتند گاهی عمرشان از عمر انسان ها هم بیشتر است. در مطلب لنج سازی جنوبی ها می توانید بیشتر درباره این مهارت نافذ ایرانی بدانید.
۹. آیین قالیشویان در مشهد اردهال کاشان، سال ۲۰۱۲
امامزاده سلطان احمد (ع) در مشهد اردهان قرار گرفته است که مراسم قالیشویان کاشان به مناسبت شهادت او برگزار می شود. طبق آداب رسوم خاصی در این رسم، با چوب وارد صحن امامزاده می شود و پس از سخنرانی و عزاداری، قالی را به سمت نهر آب می برند و شستشو می دهند.
۱۰. فرهنگ تهیه و تقسیم نان لواش، سال ۲۰۱۶
نان لواش ایرانی همراه با نان های نازک دیگر در آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه به ثبت رسیده است. این نان ها همگی در زندگی روزمره و مراسم مختلف مردم نقش داشته اند و به عنوان بخشی از فرهنگ این کشورها به ثبت رسیده اند که عبارتند از نان های: لواش، کاتیرما، ژوپکا و یوفکا.
۱۱. نوروز، سال ۲۰۱۶
نوروز به عنوان رسمی باستانی و فرهنگی در ایران باستان نه تنها با عنوان ایران بلکه سایر کشورهایی که همچنان در آن ها نوروز برگزار می شود به ثبت رسیده است. این کشورها عبارتند از: ایران، افغانستان، هند، عراق، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ترکیه. گرچه ممکن است در هر کدام از این کشورها که سال هاست از ایران جدا شده اند، نوروز به صورت فرهنگ آن منطقه درآمده باشد، اما به علت یکسان بودن اصل این رسم در تمام این کشورها، این رسم باستانی به نام همه این کشورها به ثبت رسیده است.
۱۲. هنر ساخت و نواختن کمانچه، سال ۲۰۱۷
کمانچه سازی زهی شبیه به ویولن غربی است که از هزار سال پیش در ایران وجود داشته و دانش ساخت و نواختن آن به مردم این خطه اختصاص دارد. این ساز سنتی هم به نام ایران و آذربایجان به ثبت رسیده است.
۱۳. چوگان، بازی اسب سواری همراه با موسیقی و روایت گری، سال ۲۰۱۷
قدمت بازی چوگان را دوران هخامنشیان می دانند. این بازی به بازی شاهان معروف است. سبکی از بازی همراه با راندن است که قوانین خاصی داشته است. این بازی آنقدر در فرهنگ ایران نقش داشته که حتی طرح آن را در انواع هنر و ادبیات ایران هم می بینیم.
۱۴. مهارت سنتی ساخت و نواختن دوتار، سال ۲۰۱۹
ساز دیگری که ساخت و نواختنش به نام ایران جهانی شده، دوتار است. ساز دوتار نه تنها میان بخشی ها بلکه در میان اقوام دیگر ایران هم با شکل مختص به خودشان حضور پررنگ دارد و نواخته می شود. هنرمندان دوتار با این ساز اعجاب انگیز مضامین عرفانی، حماسی و اساطیری خلق می کنند.
۱۵. هنر نگارگری، سال ۲۰۲۰
هنر نگارگری از گذشته تا کنون تغییراتی داشته. آنچه در نگارگری تاکید می شده، فضای دو بعدی آن است که بعضی آن را به عالم مثال تشبیه کرده اند. آثار نگارگری را از میراث گذشته ای برایمان به جا مانده می توانیم بیابیم. این هنر هم مثل چند اثر دیگر که نام برده شد، علاوه بر ایران به نام کشورهای آذربایجان، ترکیه و ازبکستان هم به ثبت رسیده است.
۱۶. زیارت کلیسای سنت تادئوس (قره کلیسا)، سال ۲۰۲۰
زیارت سه روزه سالانه کلیسای سنت تادئوس (قره کلیسا) در شمال غرب ایران در ماه ژوئیه برگزار می شود. در این زیارت به دو قدیس برجسته ادای احترام می شود: سنت تادئوس (یکی از اولین حواریونی که مسیحیت را تبلیغ می کرد) و سنت سانتوخد (اولین شهید مسیحی زن). زائران این مراسم عبارتند از ارمنیان ایران، ایرانیان ارمنی مقیم ارمنستان و پیروان کلیسای حواری ارمنی. زائران قبل از عزیمت به سمت کلیسا، در تبریز جمع می شوند. آنها سالانه ۷۰۰ کیلومتر از ایروان تا صومعه را طی می کنند. این مراسم هم به نام ایران و ارمنستان در فهرست آثار ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.
