به گزارش «دنیای سفر»، رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان شناس خراسانی در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: مسجدها دو گونه بوده اند، مساجد معمولی که جایگاه برگزاری نمازهای پنج گانه بودند و مساجد جامع یا جمعه که علاوه بر ادای نمازهای عید، مسائل و مشکلات مسلمانان نیز در آن ها طرح و بررسی می شده و به دلیل ازدحام و حضور قاطبه مردم شهر در مسجد، گاه رویدادهای بزرگی در آن اتفاق می افتاده است؛ به عنوان مثال مردم در زمان بروز حوادثی چون سیل، زلزله، جنگ و … به این مکان پناه می آوردند.
وی ادامه داد: این اتفاق یکی از دلایل آسیب دیدن مساجد است، به عنوان مثال در جنگ ها که مردم به مسجدها پناه می بردند دشمنان در تعقیب آن ها به مسجدها هجوم برده و نه تنها مردم را اسیر می کردند و به خاک و خون می کشیدند بلکه مسجد یا پناهگاه آن ها را نیز ویران می کردند یا به آتش می کشیدند. «مسجد منیعی» در نیشابور و «مسجد مطرز» از دسته همین مساجد هستند که توسط غزها به آتش کشیده شدند.
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: «مسجد پامنار» یا مسجد جامع سبزوار نیز از جمله مساجدی است که در صحنه پرالتهاب تاریخ سبزوارر شاهد رویدادهای مختلف و گاه خونین بوده است. مسجد کنونی پامنار احتمالا در آغاز نیمه دوم قرن اول هجری قمری به عنوان «مسجدجامع سبزوار» ساخته شد.
وی اضافه کرد: آن مسجد از جمله مساجد شبستانی و از نوع «خراسانی» بود که به شیوه «رازی» همانند مساجد فهرج یزد، تاریخانه دامغان و جامع اصفهان ساخته شده بود. در این نوع مساجد یک فضای ستون دار شبستان مانند در سمت قبله، یک صحن وسیع در سمت شمال شرق و رواق هایی در دو سوی شرق و غرب، مسجد را شکل می دادند.
این باستان شناس خراسانی گفت: در کتاب تاریخ بیهق به مسجد جامع یا آدینه سبزوار و مصائبی که بر آن رفته، این گونه اشاره شده است «و مسجد آدینه قصبه سبزوار در روزگار حمزه بن آذرک الخارجی خراب گشته بود و مردم نمازجمعه و اعیاد بخسروجرد رفتندی بعد از آن واقعه زنی ریسنده هزینه تجدید بنای مسجدجامع را تقبل کرد و مسجد تجدید بنا شد و امیر احمد بن عبدالله خجستانی دستور داد برای آن منبری از چوب آبنوس بسازند که نام احمد خجستانی به تاریخ ۲۶۶ بر آن نوشته شده بود، اما گویا مسجد خیلی دوام نیاورده زیرا نوبتی دیگر امیر ابوالفضل زیاری در تاریخ ۳۷۰ هجری قمری مسجد را عمارت کرد و در سال ۴۲۰ هجری قمری، خواجه امیرک دبیر مناره ای بر آن ساخته و آن مناره بر اثر زلزله ای در سال ۴۴۴ هجری قمری فروافتاده و معمار که قصد تجدید بنای مناره کرده این بار کمی از مناره را دوباره ساخت و یک سال بگریخت تا نشست کند و آن گاه برگشت و مناره را کامل کرد و آن مناره که به سال ۴۴۵ هجری قمری ساخته شد تاکنون باقی است».
لباف خانیکی ادامه داد: آن مناره از نوع مناره های جنبان همانند منارجنبان اصفهان و نمادی از فناوری وبهره گیری از علم فیزیک در حدود ۱۰۰۰ سال پیش است. در حال حاضر مسجد جامع قدیم سبزوار با وسعت ۳۵۰ مترمربع که به «مسجد پامنار» معروف است، در حاشیه خیابان بیهق سبزوار واقع و شامل یک شبستان، صحن و ورودی است.
وی خاطرنشان کرد: منار کهن مسجد یا همان منارجنبان به ارتفاع ۲۳متر در زاویه شمال غربی مسجد قرار گرفته و بر بدنه آن با خط آجری نوشته شده است «بسم الله الرحمن الرحیم محمد علی فاطمه حسن حسین».
این پژوهشگر خراسانی اظهار کرد: مسجد جامع سبزوار در طول حیات خود تغییر و تحولات فراوان یافته که آخرین تغییرات ظاهراً مربوط به سال ۱۳۷۲ است. این تغییر شامل کاشیکاری سردر و نمای پایه های ایوان ورودی مسجد است که متن کتیبه ها مؤید آن است «بسعی حجه الاسلام حاج میرزا عبدالله برهان خاتمه یافت کتبه جواهر قلم».
لباف خانیکی عنوان کرد: همزمان بر دو طرف ورودی مسجد نیز بخشی از سوره هل اتی بر روی کاشی نقش بسته و در پایان آمده است «از کلب پست تر در خانه خدا حاجی محمد اسماعیل صولتی ۱۳۷۲».
وی اضافه کرد: اگر چه از مسجد جامع اکنون تنها مناره آجری آن برجای مانده، اما اصالت و صلابت آن کافی است که هر ساله تعداد زیادی گردشگر به خاطر دیدار و آشنایی با فناوری منارجنبان ها راهی سبزوار شوند.
