به گزارش «دنیای سفر» رجبعلی لباف خانیکی در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: عظمت، وسعت و تراکم نسبتا زیاد بقایای معماری «قلعه حسین قاینی» آن را هم مانند هر اثر تاریخی شگفت انگیز دیگری در معرض نام گذاری های عجیب و غریب و منتسب به شخصیت های خاص قرار داده است. به عنوان مثال «دکتر بلوکه» و «گلد اسمیت» نوشته اند که این قلعه همان شهر «آرتاگوانا» است که در دوران هخامنشی به عنوان کاخ تابستانی پادشاهان ایران کاربرد داشته و گویا «کلنل سر پرسی سایکس» هم نظر آن ها را تایید کرده است؛ در حالی که قاین در دوران هخامنشی جزء قلمرو «ساگارتیان» و اصولاً تحت سلطه هخامنشیان نبوده و تا پاسارگاد، شوش و تخت جمشید، پایتخت های هخامنشی نیز فاصله زیادی داشته است.
وی ادامه داد: روایت دیگری که در مرود قلعه قاین از قول «کورتیوس» مورخ یونانی نقل شده این است که در زمان یورش اسکندر در سال ۳۲۸ پیش از میلاد بیش از ۱۳هزار سپاهی و نیروی نظامی از قلعه قاین برای مقابله با مردم استفاده کرده اند. در صورتی که در متون معتبرتاریخی به آن موضوع اشاره نشده و کهن ترین یافته های باستان شناسی در قلعه قاین به قبل از قرون سوم و چهارم ه.ق نمی رسند.
لباف خانیکی تصریح کرد: در نهایت اما باید گفت قلعه قاین نیز مانند بسیاری از قلعه ها قهستان در اواسط قرن ۵ ه.ق احتمالا توسط فدائیان اسماعیلی تصرف شده و به عنوان یک پایگاه مهم تدارکاتی و تدافعی مشرف بر شهر قاین (مرکز قهستان) و شاهراه سیستان به خراسان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده است. در اهمیت و عظمت قلعه قاین همین بس که «یاقوت حموی» از قول «مقدسی» آن را بلند و رفیع و با نام «نعمان کبیر» وصف کرده است.
این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: قلعه کوه قاین هم مانند دیگر قلعه ها به تبعیت از وضعیت طبیعی کوه، بر پستی و بلندی ها ساخته شده، با این وجود سعی شده است عمده فضاهای معماری بر سطح دو سکوی طبیعی احداث شوند و از طریق یک معبر کمانی شکل که از دو طرف آن را اطاق ها یا سنگرها در میان گرفته، به یکدیگر ارتباط یابند.
وی ادامه داد: بناهای سکوی بالایی ظاهرا اشرافی تر، وسیع تر، اساسی تر و چشم نوازتر پرداخت شده و احتمالا حکم شاه نشین داشته است، در حالی که در سکوی پائینی فضاهای معماری نسبتا کوچک تر و ساده تر شکل گرفته اند و به نظر می رسد که بیشتر جنبه دفاعی و خدماتی داشته اند. یک مجموعه معماری جالب توجه در میانه سطح صاف سکوی پائینی احداث شده که شباهت به مدرسه دارد و چنانچه فرضیه مدرسه بودن آن قابل طرح باشد بر ارزش و اهمیت فرهنگی قلعه قاین نیز می افزاید و حضور و اقامت خواجه نصیرالدین طوسی را در آن توجیه می کند.
لباف خانیکی افزود: آنچه در هر دو سکو همانند و متعددند مخازن ذخیره آب هستند که در کوه حفر شده و دیواره های آن ها با ساروج اندود شده تا آب باران را در خود نگاه دارند.
وی خاطرنشان کرد: دور تا دور قلعه را دیوار ضخیم و بلند با برج های متعدد نیم استوانه به فاصله های گوناگون محصور کرده است. حصار و برج های سمت جنوبی سالم تر باقیمانده و اخیرا نیز مرمت شده اند. مصالح ساختمانی قلعه عمدتا سنگ با ملات گچ و خاک و به ندرت خشت و آجر است.
این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: در اکثر نقاط قلعه آثار مرمت مشاهده می شود که نشانه تداوم کارکرد قلعه است. شاید با ملاحظه همان نشانه ها برخی اظهار نظر کرده اند که قلعه کوه بر فراز بقایای قلعه ای قدیمی تر از خود بنا شده است. سمت شمال و شمال غرب قلعه پرتگاه و غیر قابل عبور است، در حالی که سمت جنوب و مشرق از شیب کمتری برخوردار است که همین وضعیت موجب شده است راه ورود به قلعه از جبهه جنوب شرقی باشد و از آن راه حتی امکان عبور احشام از قبیل قاطر نیز وجود داشته، زیرا فضاهایی که کاربری اسطبل داشته اند نیز در قلعه شناسایی شده است. البته سمت جنوب قلعه که آسیب پذیر بوده با سازه های معماری تقویت شده است.
وی ادامه داد: فعلا آنچه از بافت معماری قلعه در سکوی بالا قابل تشخیص است، یک تالار ستون دار در شمال که در منتهی الیه شمالی آن یک اطاق گنبددار، در سمت شرق تالار کوره های آهنگری و بخش جنوبی آن سازه های آخور مانند قرار دارد. در سمت شمال شرق تالار اطاقک هایی ساخته شده و بر کف طاقچه برخی خمره کوچک سفالی نصب شده است. در سکوی پایینی قلعه و بر دو سوی دروازه ورودی فضاهای نسبتا سالم معماری بر جای مانده که برای آن ها کاربری سربازخانه و انبار و اسطبل فرض کرده اند. خاکبرداری های سال های اخیر ابهامات زیادی را روشن کرده و مرمت هایی که صورت گرفته مانع از انهدام قلعه شده است.
لباف خانیکی یادآور شد: قلعه قاین در سال ۱۳۸۰ به شماره ۴۸۰۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
