به گزارش «دنیای سفر» – بهروز وجدانی، عضو شورای ملی ثبت میراث فرهنگی ناملموس – گفت: در اولین همایش پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس کشور که با حضور مدیرکل ثبت و حریم آثار، حفظ و احیا میراث معنوی و طبیعی و اعضای شورای ملی ثبت میراث فرهنگی ناملموس و رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان بندر ماهشهر و معاونین میراث فرهنگی کشور و کارشناسان ثبت میراث فرهنگی ناملموس از استان های مختلف کشور در تاریخ های ۲۴ و ۲۵ بهمن ۱۴۰۰ در بندر ماهشهر برگزار شد، سه پرونده در حوزه موسیقی نواحی ایران در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شد.
این حوزه ها به شرح زیر است:
۱. مقام حقانی (موسیقی شرق مازندران)
۲. مقام کتولی (موسیقی شرق مازندران و گلستان)
۳. رقص کرمانجی چو لیستِک (رقص محلی خراسان رضوی و خراسان شمالی)
انواع رقص در بین کرمانج های خراسان
شمول این نوع حرکات موزون، تنها به موضوعات فوق منحصر نیست، بلکه در تعبیری عام و وسیع باید گفت که حرکات موزون در بین کرمانج ها، در واقع بیانگر حکایت زندگی، در چهره آیین، شور و شوق و هیجان، مهر و محبت، اتحاد و همدلی و نمایش رمزگونه انگاره های طبیعت است.
در یک نگاه کلی، حرکات موزون بین کرمانج ها، در هشت بازی، خلاصه می گردد که هر کدام از این حرکات موزون معانی خاص دارد. بازی های محلی شمال خراسان (حرکات موزون) متناسب با نحوه اجرا و ساختار و افراد شرکت کننده، با انواع ابزارها و ادوات موسیقی سنتی همراه است که لازمه اینگونه حرکات موزون هستند.
۱. حرکات موزون معروف به «سمائی»
این بازی نوعی از سمای عارفانه است که در حین بازی در حالت خاص دست ها به سوی آسمان «خالق» بلند می شود و حالت نیایش پیدا می کند.
این بازی بسیار باوقار می باشد و حالت عرفانی دارد و حرکات اجرا کننده فوق العاده مورد توجه بینندگان قرار می گیرد.{۱}
۲. بازی «حرکات موزون» آله گز
بازی «آله گز» دستمایه بسیار مناسبی برای خلاقیت های هنری اجراکنندگان آن است. چرا که در دو گروه مجزا از هم «مردان و زنان» برگزار می شود. بازی آله گز بصورت گروهی و دایره وار انجام می شود. معمولا افراد مسن تر مهارت بیشتری در بازی آله گز دارند. این افراد می توانند بعنوان میاندار، حرکات بازیگران را کنترل کنند. بازی آله گز ریتمی موزون و بسیار دلنشین دارد. متنانت و ادب در این بازی نقش اول را دارد.
۳. حرکات موزن معروف به بازی «قرسه ها»
بخش معتنابهی از این حرکات موزون «قرسه ها» دارای مضامین سوگ و رزم بوده که درونمایه اصلی بازی را تشکیل می دهند. بطور کلی حرکات موزون معروف به «قرسه ها» یک بازی دسته جمعی و گروهی است که از یک قرسه تا دوازه قرسه ادامه می یابد. اما آنچه بیشتر معمول است بازیهای یک، دو، سه و شش و دوازده قرسه است. ساختار این حرکات موزون شبیه به ورزشهای دسته جمعی است و نوعی آمادگی جسمانی را می رساند. هر «قرسه» مساوی با یک بار «دست» بر هم زدن است. نحوه اجرای این حرکات موزون بدینگونه است که بازیکنان رو در روی یکدیگر قرار می گیرند و دست های خود را به همدیگر می زنند. ریتم این بازی به آهستگی آغاز و به مرور شدت می یابد. بازی «قرسه» را معمولاً جوانان انجام می دهند. چون انرژی و تسلط بیشتری را می طلبد.{۲}
۴. حرکات موزون «انارکی»
بازی «انارکی» نوعی آمادگی جسمانی و بدن سازی است که به تناسب قدرت و استخوان بندی بدن بازیگران بین مردان و زنان، به صورت متفاوت انجام می پذیرد.
این بازی معمولاً در جلوی سیاه چادرها و چادرهای عشایر و در فضای باز اجرا می شود و حالت رقابتی هم دارد.
به طوری که معمولا قوی ترین بازیگران تا پایان بازی در میدان باقی می مانند.{۳}
۵. حرکات موزون معروف به «چپه، راسته»
این بازی کاملاً حالت رزمی دارد. و به صورت دایره وار در حالیکه دست ها و پاهای بازیگران دارای حرکات هماهنگ و موزون است، اجرا می شود. نحوه بازی بگونه ای است که بازیگران متناوباً یک دور به طرف راست رفته و با تغییر حرکات پا، یکدور به طرف چپ به گردش در می آیند.
نکته بسیار مهم در این حرکات موزون، اجرای دقیق حرکات است که بایستی با مهارت کامل انجام گیرد. در غیر اینصورت نظم بازی کلاً به هم خواهد خورد. لازم به یادآوری است که اصالت این بازی در همان حرکات سریع چپه و راسته است که توسط بازیگران، انجام می شود.
۶. حرکات موزون «قالده، قالده»
این بازی از قدیمی ترین حرکات موزون است که معمولاً بین دو نفر و یا چهار نفر و بصورت مبارزه تن به تن انجام می گیرد. تا یکی از بازیگران با خسته کردن دیگری، پیروز این بازی باشد. (در ابتدا دو نفر در فاصله ای ۴ تا ۶ متری یکدیگر قرار می گیرند و با اجرای حرکات دست و پا در روبروی هم به چپ و راست در طول سه متر حرکت می کنند و سپس در حالیکه طرف را به مبارزه می طلبند بصورت حمله و با برداشتن گام های متوالی (حمله و دفاع) که به جلو و عقب حرکت می کنند، تا نهایتاً در این مبارز یکی با خسته کردن دیگری بازی را می برد.){۴}
۷. حرکات موزون معروف به «اسب چوبی»
حرکات موزون «اسب چوبی» شدت علاقه مردم ایران به خصوص عشایر را به اسب می رساند.
این بازی نمادی از اسب و اسب سوار (رزمنده و اسب) است که در اصل یک پیکر هستند. دقت نظر در ساختار این حرکات موزون که در تمامی مناطق خراسان رایج است، بیانگر این واقعیت است که زندگی شبانی و روحیه سلحشوری، به نحو شگرفی تأثیرات خود را نه تنها در موسیقی که در حرکات موزون نیز به جای گذاشته است.
۸. حرکات موزون معروف به «چوب بازی»
این بازی گروهی، ریشه در تاریخ کهن ایرانیان دارد. عده ای بر این اعتقادند که مبنای پیدایش این حرکات موزون موجبات سیاسی داشته و در واقع، از زمان ایلخانان معمول و رایج شده است و می گویند چون ایلخانان شمشیربازی را ممنوع کرده بودند، ایرانیان برای اینکه از فن نبرد و مهارت های جنگی دور نباشند، به جای شمشیر از چوب استفاده کرده و با حرکات موزون، به تمرین های نظامی می پرداختند. دقت در ساختار و درونمایه اینگونه حرکات موزون که در تمامی مناطق خراسان رایج و معمول است. ما را به این حقیقت رهنمون می سازد که اصولاً حرکات موزون رزمی، پیشینه ای بسیار دیرینه دارد و در تمامی ادوار تاریخی وجود این گونه نمایش ها و حرکات موزون که توأم با موسیقی رزمی نیز بوده، به عنوان یک ارزش و هنجار و رفتار اجتماعی پسندیده، مورد توجه و قبول همگان بوده است.{۵}
پانویس:
[۱] یکی از زیباترین مقام های آیینی (آهنگ) شمال خراسان که جنبه عرفانی دارد، آهنگ «تورغه» است. تورغه پرنده کوچکی است که اراده می کند، خورشید را تسخیر نماید. او چندین بار به سوی خورشید پرواز می کند و چون به آن نزدیک می شود، پر و بالش می سوزد و ناچار برمی گردد و سرانجام خود را به خورشید می رساند و می سوزد … وصال طالب و مطلوب … فنا …
[۲] در مورد حرکات موزون معروف به بازی «قرسه ها» به خصوص بازی «دو قرسه» نظرات متفاوتی ابراز شده است از جمله کلیم الله توحدی، معتقد است که بازی «دو قرسه» پس از قتل عام و کشتار، مرده ها را در وسط جمع می کردند. دور اجساد دور زده و مشغول ذکر می شوند و این مبدا مراسم حرکات موزون و آهنگ «دو قرسه» بوده است رجوع کنید به موسیقی شمال خراسان، کلیم الله ترحدی – چاپخانه سپهر، ۱۳۷۱، ص ۴
[۳] حرکات موزون معروف به «انارکی» معمولاً خاص زنان و دختران است و در مورد پیدایش آن می گویند که پس از هجوم بیگانگان و کشتار مردم، زنان بدوره جنازه ها جمع می شوند و «نار» می زدند و گریه می کردند.
[۴] فرهنگ و بازی های محلی و حرکات موزون مردم شیروان – اسماعیل مقیمی
[۵] حرکات موزون رزمی در جنوب خراسان به نام «یلتان» یا «پیلتنان» معروف است که شامل حرکاتی برای آماده سازی پهلوانان برای دفاع است.
