طبق مصوبه سازمان ملل متحد، سال ۲۰۱۷ به عنوان سال بین المللى گردشگرى پایدار براى توسعه اعلام شده است. بر همین اساس، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز ضمن سخنرانی در مراسم افتتاحیه هفدهمین نشست کنوانسیون جهانی گردشگری، با اشاره به این نام گذاری خاطرنشان کرد: «این مصوبه نشانى از نقش و جایگاه حیاتى گردشگرى در زندگى و معاش مردمان جهان و فرصتى مغتنم براى تمرکز ویژه جامعه جهانى بر ارتقاى این صنعت رو به رشد است.» این درحالی است که احمدی پور پیش از این نیز بارها بر اهمیت توجه به گردشگری پایدار تاکید و توسعه بوم گردی را نسخه عملیاتی و اجرایی طرح های مربوط به گردشگری پایدار عنوان کرده است؛ بخش مهمی از گردشگری کشور که برخی از کارشناسان معتقدند چنانچه تحت نظارت قرار نگیرد به بیراهه خواهد رفت.
تیشه تیز کمیتگرایی
در این باره، مشاور و رایزن ایرانی چندین آژانس بین المللی همچون سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) و بانک توسعه قاره آمریکا می گوید: «متاسفانه در گردشگری ایران، بیش از آنکه به کیفیت توجه شود، کمیت مورد توجه قرار گرفته و هدف گذاری ها بر مبنای تعداد گردشگران ورودی یا تعداد واحدهای اقامتی تعریف شده است.» پروفسور جعفر جعفری که این روزها برای حضور در کنوانسیون راهنمایان گردشگری به ایران آمده، درباره تجربیات دیگر کشورها در حوزه بوم گردی یادآور می شود: «مقایسه کشورها در صنعت گردشگری برای پیاده سازی الگوهای موفق در کشور به سادگی قیاس دیگر صنایع نیست.» او با ذکر یک مثال تاکید می کند: «نمی توان تجارب کشوری همچون فرانسه در زمینه گردشگری و به صورت خاص بوم گردی را در ایران اجرا کرد؛ چرا که عملا این دو کشور با یکدیگر قابل مقایسه نیستند. البته نه از حیث برتری یکی بر دیگری، بلکه به این معنا که تجربیات فرانسه منحصر به آن کشور و تجربیات ایران نیز مختص خود اوست.»
جعفری در ادامه به ملاحظات لازم برای اجرای موفق طرح های بوم گردی اشاره و می افزاید: «جوامع محلی غالبا تجربه کمتری در روبه رو شدن با گردشگران دارند و به همین خاطر، شتاب در توسعه بوم گردی می تواند آنها را به عقب براند.» این استاد بینالمللی گردشگری تصریح می کند: «تاکید بر بوم گردی در روستاها اگرچه ممکن است در آغاز خوشحالی و استقبال جوامع محلی را به دنبال داشته باشد، اما در ادامه و با رشد ورود گردشگران، واکنش های تدافعی در پی خواهد داشت.» به گفته عضو هیات علمی مدرسه مدیریت هتلداری دانشگاه ویسکانسن اسکات آمریکا این احساس که محل زندگیشان تبدیل به یک موزه شده و خود آنها نیز در مقام اشیای این موزه، سوژه ای برای عکاسی گردشگران هستند، حس زندگی طبیعی و روزمره را از آنها گرفته و از اینرو هویتشان را در معرض دستبرد قرار میدهد.
جعفری همچنین یادآور می شود: «در همین حال، مناطقی نیز در کشور وجود دارد که ساکنان آنها پذیرای گردشگران نیستند و اساسا از ورود میهمانان استقبال نمی کنند و اینکه ما تاکید می کنیم همه روستاییان ما میهمانپذیرند، درباره برخی از جوامع روستایی ما صدق نمیکند.» از این رو وی تاکید میکند: «باید با انجام مطالعات کافی، ظرفیت های هر منطقه بررسی و نقشه توسعه و رشد بوم گردی در هر یک از مناطق مورد نظر تعریف شود. برای مثال درمورد جوامع بسته، سهیم کردن حداکثری آنها در فعالیت ها برای زدودن این احساس که فرهنگ شان تبدیل به کالایی برای عرضه به گردشگران شده است، بسیار راهگشا خواهد بود و به حفظ تقدس سنن جاری در آن مناطق و نیز جلوگیری از خدشه دار شدن حس تعلق خاطر مردم محلی به آداب و سننشان کمک خواهد کرد.»
توسعه بی اندیشه، دامنگیر اقامتگاههای بومی
گرچه مسوولان گردشگری کشور بر پیشبرد موازی برنامه های آموزشی و ترویجی تاکید می کند، با این حال اقدام دیرهنگام سازمان گردشگری در این خصوص، حواشی زیادی را پیرامون توسعه کمی اقامتگاه های بوم گردی رقم زده است. در واقع، تشویق روستاییان برای ساخت این واحدها برای دستیابی به هدف ساخت دو هزار اقامتگاه بوم گردی، آن گونه که مسوولان سازمان میراث فرهنگی گفتهاند و پیش از آنکه تحت آموزش های لازم قرار بگیرند، این جریان را از مسیر اصلی خود خارج خواهد کرد و گردشگران را نسبت به این دست از اقامتگاه ها بدبین میکند. همچنین فراهم نبودن دیگر زیرساخت های لازم در مناطق محلی که پیش نیاز ورود گردشگران است، در کنار عدم معرفی این مناطق در شمار مقاصد گردشگری، جوامع محلی امیدوار به ورود گردشگر را با واقعیتی دیگر مواجه میکند و آنها را از کسب درآمد مطلوب بی نصیب خواهد گذاشت.
اما پیش از آنکه توسعه پایدار در گردشگری و نیز رشد بوم گردی، مورد توجه دستگاه متولی گردشگری کشور قرار گیرد، جامعه دانشگاهی بر این موضوع تاکید داشته است و اکنون این موضوع به یکی از مسائل روی میز سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور بدل شده است؛ تاجایی که دانشگاه علامه طباطبایی با برگزاری دوره کوتاه مدت آموزشی برنامه ریزی توسعه پایدار مقصدهای بوم گردی در ایران، بر آن است تا اصول علمی و منطبق بر استانداردهای جهانی را در این حوزه به بحث بگذارد. دبیر نشست مذکور، با بیان اینکه این دوره دو هفته ای با همکاری یک دانشگاه مطرح استرالیایی برگزار شده و تا بیستم ماه جاری ادامه خواهد داشت، به جریان به وجود آمده توسعه اقامتگاه های بوم گردی اشاره و اظهار می کند: «توسعه بدون اندیشه در کشور، دامن اقامتگاه های بوم گردی را نیز گرفته و لازم است که در مقطع کنونی، این موضوع آسیب شناسی شود.»
محمود ضیایی می افزاید: «روال به این صورت است که هر تئوری در ابتدای طرح آن با مخالفت های زیادی روبه رو می شود و در ادامه با فروکش کردن دامنه انتقادات و ایستادگی ها در برابر تغییر، آن موضوع رواج می یابد؛ اما دوباره و پس از یک دوره اوج، وارد دوران افول شده و در نهایت، جریان مورد نظر تعدیل و تثبیت می شود.» بر این اساس، به گفته او طرح مربوط به توسعه بوم گردی در کشور در دوران اوج خود به سر می برد و قطعا به دوران پایداری و تثبیت خواهد رسید. ضیایی در ادامه، توسعه بوم گردی را در انطباق کامل با شرایط موجود کشور از جمله منابع سرمایه گذاری نیروی انسانی دانسته و یادآور می شود: «با این همه در صورتی که در ایجاد واحدهای بوم گردی، ضوابط و استانداردهای موجود در نظر گرفته نشود، این شکل از گردشگری با عدم استقبال مواجه شده و سرمایه های مالی، انسانی و طبیعی کشور به هدر می رود.»
این استاد دانشگاه علامه طباطبایی با تاکید بر اینکه ارائه آموزش های لازم به جامعه محلی، پیش نیاز ورود به طرح های توسعه بوم گردی است، بیان می کند: «کندی سازمان متولی گردشگری کشور در مهیا ساختن و اجرای پیش نیازها، همواره مقوله نظارت و مدیریت در اجرا را دچار مشکل می کند و ما را در شرایطی قرار می دهد که پس از توسعه و در حین اجرای طرح ها، با مسائل حل نشده دست به گریبان شویم.» با وجود این شرایط، ضیایی معتقد است که راه حل امروز برای مدیریت توسعه بدون پشتوانه آموزشی و نظارتی اقامتگاه های بوم گردی؛ نه رها کردن آنها و نه مسدود کردن این روند رو به رشد است. به گفته این استاد دانشگاه، تقاضای به وجود آمده برای واحدهای بوم گردی از سوی گردشگران و نیز مساله بیکاری جوامع محلی، مؤید لزوم توسعه این صورت از گردشگری است اما از سوی دیگر، ایجاد پرشتاب این اقامتگاه ها را نیز باید مدیریت کرد؛ از این رو در مقطع کنونی، معرفی نمونه های موفق این اقامتگاه ها شاید عاجل ترین اقدام باشد.
او اضافه می کند: «پس از شناسایی این نمونه ها، باید با شکل دهی گروه های داوطلب که خواهان ورود به این عرصه هستند، آنها را در معرض این آموزش های عملی قرار داد و از نزدیک با جزئیات این فعالیت ها آشنا کرد.» او در پایان عدم استفاده سازمان متولی گردشگری از توان علمی جامعه دانشگاهی را مورد انتقاد قرار میدهد و می گوید: «حضور استادان در جلسات تنها جنبه تشریفاتی داشته و آنها در عمل مورد مشورت قرار نمی گیرند.» افزایش جمعیت جهان و محدودیت منابع طبیعی، بیش از هر زمان دیگری باعث ترویج گفتمان توسعه پایدار شده است و در همین حال، کارشناسان بر انطباق گردشگری پایدار با شرایط اقتصادی، محیطی و فرهنگی ایران تاکید می کنند. با این همه، اجرای طرح هایی که با عنوان دوستدار محیط زیست و منطبق بر الگوهای توسعه پایدار در کشور اجرا می شوند، در عمل فاقد کیفیت لازم بوده و بدون پشتوانه آموزشی و نظارتی کافی در حال گسترش هستند. شاید سال جاری که سال توسعه پایدار گردشگری است، فرصت مناسبی برای جبران برخی کاستیها در این خصوص باشد.
