این مجموعه تاریخی کم نظیر و آثار باستانی آن یکی از مهمترین و مشهورترین مراکز تاریخ و تمدن کشور ایران است، این آثار تاریخی که در کوهستان های غرب کشور و در محل بسیار مصفا و خوش آب و هوای تکاب قرار گرفته، در زمان های قدیم دارای موقعیت سوق الجیشی حساس بوده است.
بقایای مجموعه بر روی جبهه ای از سنگ در ۴۸ کیلومتری شمال شرق تکاب قرار گرفته و در میان انبوهی از آثار طبیعی و مصنوعی مانند دریاچه ها، آبگرم ها، قبور کهنسال و ابنیه تاریخی دیگر احاطه شده است.
بعد از به ثبت رسیدن مجموعه ساسانی تخت سلیمان تکاب به عنوان چهارمین اثر ایرانی در فهرست آثار جهانی از سوی سازمان یونسکو تلاش هایی برای آشکار شدن رازهای سر به مهر این مجموعه آغاز شده که هنوز هم بی وقفه ادامه دارد.
تخت سلیمان یا شهر گنجک در یک دره سرسبز در بلندی ۳ هزار متری، سرشار از جاذبه های کم نظیر طبیعی-تاریخی واقع شده، این ناحیه همان شهر مشهوری است که بنا به نوشته های کهن، زادگاه زرتشت بوده و در نوشته های پهلوی به نام “گنجک” خوانده شده است.
تخت سیلمان زادگاه زرتشت و میراث دار گنج سلیمان
گیتانویسان عرب آن را “شیز” گفته اند، گذشته نگاران رومی و یونانی “گزکا” نوشته اند و حمدالله مستوفی آن را به زبان مغولان “ستوریق” خوانده است که امروزه تمام این آثار را تخت سلیمان می نامند، تخت سلیمان در زمان های پیش از تاریخ و دوران هخامنشی و اشکانی و ساسانی معبر شاهراه های عمده بود که از طرف همدان به طرف ارمنستان و آسیای صغیر رفته و از لحاظ لشکرکشی نیز اهمیت فوق العاده ای داشته و این مکان محل تلاقی و برخورد اقوام مختلف بوده است.
تخت سلیمان امروزی باقیمانده قلعه و آثار بزرگ و عمارات مخصوص برای سکونت موبدان بوده است که در زمان اشکانیان و ساسانیان در نهایت آبادی و اوج قدرت قرار داشته و در نتیجه حمله رومیان و تاخت و تاز اقوام عرب و مغول ویران شده و آثار تمدن آن از بین رفته است.
تخت سلیمان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به شمار می رفت اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراتور رومیان به ایران تخریب شد. آبا قاخان برادرزاده هلاکوخان که به دین اسلام گرویده بود بر روی ویرانه های تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی هایی با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده است که در حال حاضر در موزه رضا عباسی نگهداری می شود.
این شهر باستانی در ادوار مختلف محل سکونت اقوامی مانند، مادها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و مغولان بوده و در هر یک از دوران های فوق، این محل در اوج قدرت و تمدن زمان مربوط به خود بوده است، اما اکنون نشانی از این شهر در آذربایجان دیده نمی شود.
در خصوص این اثر پررمز و راز تاریخی که دارای مجموعه ای از آثار بی نظیر تاریخی است باورها و اعتقادات زیادی بین مردم دست و به دست ایجاد و نقل می شود یکی از مشهورترین این باورها در خصوص کوه زندان است. در ۳ کیلومتری غرب تخت سلیمان، کوه مخروطی میان تهی وجود دارد که هزاران سال پیش، بر اثر وقوع آتشفشان به وجود آمده، اهالی محل این کوه زیبا را زندان سلیمان یا زندان دیو می شناسند و معتقدند که حضرت سلیمان دیوهایی را که از فرمانش سرپیچی می کردند در این کوه زندانی می کرده است.
کوه زندان سلیمان جاذبه ای اسرارآمیز
در طوقه این مخروط بقایای معبد مقدسی مربوط به هزاره اول قبل از میلاد وجود دارد که در دهه چهل توسط هیئت باستان شناسی آلمانی مورد کاوش و مطالعه قرار گرفته است، بعد از رونق آتشکده آذرگشنسب دوره ساسانی تا مدتی از کوه زندان سلیمان و تعدادی از واحدهای معماری آن به عنوان قلعه نگهبانی استفاده می شده است.
برخی از باستان شناسان و کاوشگران اماکن تاریخی معتقدند این کوه اصلا سابقه آتشفشانی نداشته است بلکه در ابتداد دریاچه ای شبیه دریاچه تخت سلیمان بوده که بعدها آب آن خشک شده است و به صورت فعلی درآمده است.
همچنین در ارتفاع ۶۵ متری این کوه دیواری مانند کمربند پس از حفاری مشاهده شده است که طول آن در حدود ۸۰۰ متر است، در همین ارتفاع آثار و بقایای ساختمانی که همگی از سنگ ساخته شده با پله های عریض سنگی بسیار جالب توجه است.
نکته قابل توجه در مورد کوه زندان سلیمان وجود گاز و چشمه های گاز دار داخل این گودال است که هنوز هم دیواره های فرونشسته یک چشمه گاز دار در کف حفره زندان فعالیت دارد که همین پدیده موجب جذب شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی برای صعود به دهانه این کوه شده است.
کوه زندان سلیمان در کنار مجموعه تاریخی و باستانی تخت سلیمان از مهم ترین جاذبه های گردشگری استان آذربایجان غربی محسوب می شود و در اولویت اول گردشگران منطقه شمالغرب کشور قرار دارد به طوری که بازدید از این کوه نه تنها موجب حیرت گردشگران داخلی و خارجی می شود بلکه تماشای آن و دیدن شگفتی های داخل این کوه میان تهی از روی دهانه خطرناک و بسیار مهیج و جالب است.
دریاچه سحرآمیز با جزیره شناور که در تمام فصول سال سرسبز است
در فاصله ۲۰ کیلومتری تخت سلیمان نیز یک دریاچه سحرآمیز قرار گرفته که یک جزیره بر روی آن شناور است، قطر دریاچه ۸۰ متر و قطر جزیره شناور روی آن ۶۰ متر است که وزش باد، هر روز دو بار این جزیره را از این سو به آن سو جابجا می کند.
چمن متحرک یا “چملی گول” یکی از بی نظیرترین پدیده های ایران و حتی جهان است که در دل طبیعت و در کنار مجموعه جهانی تخت سلیمان تکاب جا خوش کرده و هنوز رازی سر به مهر به شمار می رود، “چملی گول” در زبان محلی این منطقه یعنی “جزیره ای از چمن بر روی برکه”، چمن متحرک چملی، قطعه بزرگی از نی هایی است که از به هم چسبیدن ریشه آن ها بدون ارتباط با زمین بر روی آب شناور مانده، تشکیل شده است.
این چمن به صورت جزیره ای متحرک با مساحت بیش از ۱۰۰ مترمربع بر روی برکه ای کوچک خودنمایی می کند که با وزش باد و جریان هوا و یا تکان خاصی به جهات مختلف تغییر مسیر داده و حرکت می کند و همین امر موجب منحصر به فرد شدن این جاذبه طبیعی شده است.
چمن به صورت معلق و شناور در وسط این برکه قرار گرفته و دارای پوشش گیاهی کاملا مطلوب و مناسب است و حتی در فصل زمستان و سرمای هوا نیز چمن آن سبزی خود را از دست نمی دهد، از علت حرکت و شناور بودن این چمن شگفت انگیز اطلاعی دقیق در دست نیست اما برخی کارشناسان علت آن را منطبق و متناسب با حرکت وضعی زمین و عده ای دیگر ناشی از عوامل طبیعی و وزش باد می دانند.
اهالی منطقه تخت سلیمان معتقدند که در کف این دریاچه شهری پر از طلا وجود دارد و حضرت سلیمان گنج هایش را آنجا پنهان کرده است، بر اساس باور این افسانه تاکنون افراد زیادی قصد داشتند به کف دریاچه بروند اما هیچ وقت بازنگشتند همچنین چندین غواص باستاشناس نیز سعی کرده اند که تا به کف این دریاچه برسند اما به علت عمق بیش از ۷۵ متری دریاچه و ته نشین شدن رسوبات معدنی هنگامی که غواص پایین می رود، رسوبات کف بالا می آیند و فضا را تاریک می کنند در نتیجه به علت تاریک شدن امکان نفوذ به کف دریاچه غیرممکن است.
دریاچه تخت سلیمان با جود زمستان های سرد منطقه تکاب دمایش همواره ثابت است و در تابستان و زمستان ۲۱ درجه سانتیگراد است. از این دریاچه چندین نهر آب سرازیر می شود که به طور میانگین ثانیه ای ۹۰ لیترمی شود. آب این دریاچه از سفره های آب زیرزمینی که در کف دریاچه وجود دارد تأمین می شود.
آتشکده آذرگشسب بزرگ ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام
قلعه تاریخی تخت سلیمان بازمانده از دوره ساسانیان با بخش های مختلفی همچون آتشکده آذرگشسب به عنوان یکی از مهم ترین آتشکده های دوره ساسانی، آتشکده شاهی و جنگ آوران، ایوان خسرو، معبد آناهیتا، آتشگاه های کوچک و دروازه ها و دیوارهای مستحکمش از بناهای مهم تاریخی جهان به شمار می رود.
این محوطه تاریخی یادگاری از دوران ساسانی است، آن زمان که سه آتشکده بسیار مهم در ایران وجود داشت و اکنون تنها آثاری از آتشکده آذرگشسب به جای مانده و با نام تخت سلیمان خوانده می شود. این آتشکده از نظر مسائل اعتقادی، باورهای دینی و نقشی که در حیات سیاسی و اجتماعی دوران ساسانیان داشت از اهمیت بسیاری برخوردار بود و نماد اقتدار حکومت ساسانیان محسوب می شد. این آتشکده در سال ۶۲۴ میلادی به وسیله هراکلیوس ویران شد و بعدها به طور کامل متروک و بدون هیچ کاربری رها شد، آتشکده آذرگشسب مجموعه ای است مشتمل بر یک سالن مرکزی مربع شکل با چهار جرز قطور آجری که گنبد بزرگ آجری آن را پوشانده است.
مجاور این مجموعه در بخش غربی مجموعه دیگری است که از یک آتشکده صلیبی شکل با ابعاد کوچک تر و دو تالار ستون دار با ستون های مدور چهارگوش و تعداد اتاق ها و فضاهای جانبی تشکیل یافته است.
آذرگشسب به معنای آتش اسب نر است، بر پایهٔ افسانه های ایرانی این آتشگاه بدین علت این طور نامیده شده است که کیخسرو بهنگام گشودن بهمن دژ در نیمروز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند روبرو شد. آنگاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگر باره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن دژ، به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گشسب یا گشنسب) نامیده شد.
متاسفانه با وجود این ویژگی های منحصر به فرد این اثر تاریخی با مشکلات و کمبودهای زیادی از جمله نبود راه های دسترسی مناسب، کمبود امکانات رفاهی و محدودیت اعتبار مرمت و بازسازی مواجه است مشکلاتی که در صورت بی توجهی مسئولان این شاهکار تاریخی را دچار آسیب جدی خواهد کرد.
راه دسترسی مجموعه تخت سلیمان درشان یک اثر جهانی نیست
حسن یوسفی، مدیر پایگاه جهانی مجموعه تاریخی تخت سلیمان تکاب گفت: برای جذب شمار بیشتری از گردشگران برنامه های مختلفی در زمینه مرمت و ساماندهی و نیز ایجاد اماکن رفاهی و خدماتی در محوطه تخت سلیمان پیش بینی شده است که شامل ایجاد غرفه های عرضه اقلام و محصولات فرهنگی است. هم اکنون سوئیت های مناسب از سوی اهالی منطقه برای حضور گردشگران داخلی و خارجی فراهم شده و امسال سه غرفه فرهنگی شامل صنایع دستی، محصولات فرهنگی و بوفه در این مجموعه در حال ایجاد است.
همه سالانه یک برنامه حفاظتی و حفاظت پیشگیرانه در محوطه آتشکده آذرگشنسب این مجموعه نیز سال گذشته به اجرا گذاشته می شود. در کنار عملیات حفاظتی فوق، بهسازی و ساماندهی نورپردازی و روشنایی بناها و فضاهای مختلف مجموعه از جمله نورپردازی آتشکده و بناهای پیرامون آن که طی چند سال اخیر به مرور فرسوده و تخریب شده بودند نیز در اولویت کار پایگاه قرار گرفت تا از تخریب بیشتر جلوگیری به عمل آمده و همچنین امکان بازدید شبانه از بناهای مجموعه فراهم و حفاظت بناها توسط نگهبانان مجموعه و پایش مستمر فضاها با استفاده از دوربین های مداربسته در زمان شب به سهولت انجام گیرد.
وی مهم ترین مشکل پیش روی مجموعه جهانی تخت سلیمان تکاب را نبود راه های دسترسی مناسب اعلام کرد و گفت: کم عرض بودن راه های دسترسی، پیچ های متعدد و حادثه خیز جاده، دست اندازهای بی شمار با گذشت بیش از ۱۳ سال از ثبت جهانی این شاهکار تاریخی هنوز به قوت خود باقی است و هر سال گردشگران داخلی و خارجی علاقمند به حضور در این مجموعه را با مشکل مواجه می سازد که این موضوع در شان یک اثر جهانی نیست و همه ساله مورد گلایه گردشگران داخلی و خارجی است.
بازدید سالانه ۳۰ هزار نفر از مجموعه جهانی تخت سلیمان تکاب
یوسفی از محدودیت اعتباری مرمت و بازسازی این اثر تاریخی نیز گلایه کرد و افزود: متاسفانه در مقایسه با سال ۸۹ با سالجاری میزان اعتبارات مرمت و بازسازی این اثر تاریخی کاهش چشمگیری دارد این در حالی است که سال ۸۹ اعتبارات مرمت این اثر ۷۰۰ هکتاری بیش از ۱۰ میلیارد ریال بود اما امسال کمتر از ۱۰ میلیارد ریال برای مرمت این طرح اختصاص یافته که جوابگو نیست.
مدیر پایگاه جهانی مجموعه تاریخی تخت سلیمان تکاب با اشاره به اینکه سالانه بیش از ۳۰ هزار نفر گردشگر داخلی و خارجی از این مجموعه بازدید می کنند، گفت: توجه به مرمت، حفاظت، بازسازی و معرفی هرچه بهتر این اثر در سطح جهانی، ملی یکی از ضرورت های اساسی پیش روی این اثر است.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی نیز با بیان اینکه مجموعه جهانی تخت سلیمان تکاب تنها اثر تاریخی ثبت شده جهانی کشور است که تمام ویژگی های ثبت در یونسکو را داراست، گفت: بسیاری از آثار ثبت شده در یونسکو دارای یک یا دو شاخصه تاریخی مهم برای ثبت جهانی بودند این در حالی است که مجموعه تخت سلیمان پنج شاخص و ویژگی از شش ویژگی مورد مطرح در یونسکو را دارا بود که نشان از تمدن و تاریخ کهن این مجموعه است.
حسن فتحی با اعلام اینکه مرمت این اثر تاریخی امسال در حال اجراست، افزود: تجهیز و راه اندازی موزه پایگاه تاریخی مجموعه جهانی تخت سلیمان، عملیات حفاظت از آثار مجموعه، مرمت و بازسازی برج های محیطی و معرفی مجموعه در سطح ملی و بین المللی از طریق چاپ عکس، بروشور، چاپ کتاب و کارت پستال انجام می شود. رفع مسائل و مشکلات پیش روی این طرح در دستور کار این اداره کل قرار دارد و برای بهبود راه های دسترسی مقرر شده طی هفته آتی طرح آسفالت جاده دسترسی این اثر جهانی آغاز شود که امیدواریم گامی در جهت افزایش جذب میزان گردشگران داخلی و خارجی و رضایتمندی آنها باشد.
برای رسیدن به مجموعه جهانی تخت سلیمان اسرارآمیز مسیرهای متعددی از جمله دندی-زنجان-تکاب-تخت سلیمان، ارومیه-شاهین دژ-تکاب و جاده بیجار وجود دارد. مسیرهایی که در فصل تابستان چشم انتظار گردشگران و میهمانان داخلی و خارجی است.
