نگاهی به آمار صادرات غیرنفتی سال ۱۳۹۴ نشان می دهد در بین پنج گروه صادراتی، بخش فرش و صنایع دستی با صدور ۱۲ هزار تن به ارزش ۳۳۳ میلیون دلار، جایگاه آخر را به دست آورده و تنها سهم ۰.۸ رصدی را به خود اختصاص داده است.
در روزهایی که بیست و ششمین نمایشگاه ملی صنایع دستی درحال برگزاری است و غرفه های فرش و گلیم نیز از استان های مختلف در این نمایشگاه حضور دارند، برخی کارشناسان معتقدند یکی از مهم ترین مسائل مربوط به این حوزه، روند صادرات و فروش آن به کشورهای دیگر به شمار می رود که با دشواری هایی روبه رو بود؛ گرچه حالا با پایان یافتن تحریم ها امیدها نیز برای بهبود اوضاع افزایش یافته است.
صنعت فرش به لحاظ ساختار سازمانی از صنایع دستی جدا شده و به اعتقاد معاون صنایع دستی کشور جدایی فرش، سنگ های قیمتی و دیگر اقلام که بعضا نزد این معاونت مدیریت می شوند بزرگ ترین آسیب را به این حوزه وارد آورده، در سال های اخیر حوادث مختلفی را از سر گذرانده است.
نگاهی به وضعیت اخیر فرش
در سال ۱۳۸۸ و پیش از تشدید تحریم ها، ایالات متحده آمریکا بزرگ ترین وارد کننده انواع فرش و محصولات مشابه نظیر صنایع دستی از ایران بود و پس از آن آلمان، امارات و لبنان دیگر واردکنندگان عمده فرش های مختلف از ایران بودند. مجموع صادرات انواع فرش و منسوجات کفپوش ایران در این سال به حدود ۵۱۶ میلیون دلار می رسید و وزن آن بالغ بر ۱۰ هزار تن بود. این امر به معنی آن بود که هرکیلوگرم از این محصول ۵۱.۸۲ دلار ارزش داشت. در زمینه فرش دستباف نیز ترکیه رتبه اول واردات از ایران را داشت که در سال های بعد آلمان جای این کشور را گرفت و ترکیه به مرور واردات خود را بسیار پایین آورد. پس از ترکیه، آلمان، امارات، برزیل و لبنان مهم ترین کشورهای واردکننده فرش دستباف و سوماک از ایران در سال ۱۳۸۸ بودند.
بین سال های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ که تحریم های شدیدتری علیه ایران اعمال شد، نتیجه بر اقتصاد ایران و از جمله بازار این محصول نیز اثرگذار بود. طی این مدت صادرات فرش دستباف و سوماک (یک نوع گلیم) ایرانی که در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱) به اوج خود رسیده و بیش از ۲۳ میلیون دلار شده بود، تا ۱۵ میلیون دلار در سال ۱۳۹۳ کاهش یافت. از طرفی، صادرات انواع فرش و منسوجات کفپوش تا سال ۱۳۹۰ به ۵۸۸ میلیون دلار رسیده بود که وزن این میزان صادرات بالغ بر ۱۰ هزار و ۵۹۰ تن بود، اما از این سال به بعد ارزش صادرات ایران در انواع فرش و سوماک و فرش دستباف به رغم افزایش وزن صادراتی، کاهش شدیدی داشت و تا سال ۱۳۹۲ به ۳۵۴ میلیون دلار رسید. سپس در سال ۱۳۹۳ تا ۱۵۳ میلیون دلار سقوط کرد.
همانطور که گفته شد، در سال ۱۳۹۳، صادرات انواع فرش ایران بالغ بر ۱۵۳ میلیون دلار و وزن صادرات آن حدود ۸ هزار و ۶۰۰ تن بود. از این بین فرش دستباف و سوماک ۴۹۷ تن را در بر می گرفت که ارزش آن حدود ۱۵ میلیون دلار بود. بزرگ ترین واردکنندگان فرش دستباف در سال ۱۳۹۳، آلمان، دانمارک، امارات متحده عربی، انگلستان و کلمبیا بودند اما از نظر واردکنندگان کلیه انواع فرش و محصولات کفپوش منسوج، کشورهای آلمان، پاکستان، عراق، لبنان، انگلستان و سوئد برترین رتبه ها را داشتند.
علاوه بر این، بهای فرش دستباف و سوماک ایرانی نیز در سال های اخیر تنزل یافته است. میانگین قیمت هر کیلو فرش دستباف ایرانی از ۶۲ دلار در سال ۱۳۸۸ دچار نوسان شد و در نهایت در سال ۱۳۹۰ به ۵۸ دلار رسید؛ اما از این زمان به بعد روندی نزولی را آغاز کرد و به بهای ۳۰ دلار در ازای هر کیلو در سال ۱۳۹۳ تنزل یافت. از طرفی، قیمت فرش ایران به طور کلی شامل انواع گلیم و منسوجات کفپوش، در طول سال های اخیر کاهش یافته و در حدود ۳۰ دلار برای هر کیلوگرم متوقف شده است. قیمت فرش های مختلف از فرش دستباف بسیار کمتر است.
رفع تحریم و ظهور افق های نو در بازار فرش
ایالات متحده آمریکا در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹) قبل از وضع تحریم های خود علیه فرش ایران، در کل ۸۲ میلیون دلار فرش و انواع کفپوش های منسوج از ایران وارد کرده بود که تنها گلیم، سوماک، کارامانی و فرش های دستباف بالغ بر ۳۶۲ هزار دلار می شد. بزرگ ترین رقم واردات آمریکا از ایران در فرش و محصولات مشابه نیز مربوط به فرش و کفپوش های بافته شده از مو یا کرک حیوانات بود که از مرز ۸/ ۸۱ میلیون دلار می گذشت. این رقم در سال بعد یعنی ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) به ۸۵/ ۷۵ میلیون دلار رسید که سهم فرش دستباف در آن نسبت به سال قبل افزایش یافته بود.
با آغاز تحریم های فرش از سوی آمریکا در سال ۲۰۱۰، رقم واردات فرش از ایران توسط ایالات متحده تقلیل یافت و در سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰) به ۴۰۰ هزار دلار رسید و سهم واردات آن کشور از فرش دستباف نیز قطع شد. در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲) واردات فرش آمریکا از ایران بار دیگر کاهش یافت و به ۲۳۴ هزار دلار رسید. این روند در سال های بعد نیز حفظ شد و در ۱۳۹۲ (۲۰۱۳) به ۵۵ هزار دلار و در سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴) به ۳۳.۵ هزار دلار تنزل پیدا کرد.
این موضوع بر صادرات فرش ایران به خصوص فرش دستباف اثری منفی داشت. با شنیدن خبر رفع تحریم فرش ایرانی از فهرست تحریم های آمریکا می توان امیدوار بود که این محصول بار دیگر راه خود را به خانه های آمریکایی ها پیدا کند و رشد زیادی داشته باشد؛ زیرا همان طور که اشاره شد قبل از تحریم شدن، تقاضای فرش دستباف نسبت به سال قبل آن دو برابر شده بود. تمام این موارد به شرطی است که به کیفیت این محصولات نیز توجه شود تا بتواند مشتریان قدیمی را دوباره به بازار فرش ایران برگرداند.
دورنمای بازار فرش
هرچند خبرها حاکی از آن است که در شرایط پسابرجام، صادرات فرش به کشورهایی نظیر ایالات متحده آمریکا از سر گرفته شده و این می تواند خبر خوشی برای افزایش صادرات این محصول باشد، اما پیش از این سیدرضی حاجی آقامیری، نایب رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف، در گفت و گو با «ایسنا» اظهار کرده است که فرش های صادراتی که برای نخستین بار پس از وقفه ای چندساله به این کشور صادر شده اند، کیفیت چندانی نداشته و از نازل ترین و بی کیفیت ترین نوع فرش ها بوده و به صورت فله ای به آمریکا صادر شده است. این اتفاق و تداوم آن می تواند بر وجهه فرش ایرانی در جهان خدشه ای ترمیم ناپذیر وارد کند و از نظر جنبه های اقتصادی نیز به زیان تولیدکنندگان فرش دستباف در کشور تمام شود.
علاوه بر این در شرایطی فرش از صنایع دستی جدا شده که کارشناسان می گویند در همه جای دنیا سنگ های قیمتی و فرش مربوط به صنایع دستی هستند. همه اینها درحالی است که همراهی ساختاری فرش و صنایع دستی می تواند هم افزایی ویژه ای بین آنها ایجاد کند و به بهبود وضعیت هر دو بینجامد. توسعه صادرات فرش و صنایع دستی به عنوان صادرات غیرنفتی بی شک می تواند در بلندمدت علاوه بر اشتغال زایی رونق اقتصادی را نیز به ارمغان بیاورد.
