با وجود اینکه گردشگری از بزرگ ترین و سریع الرشدترین صنایع جهان است و در بسیاری از کشورهای در حال توسعه یکی از منابع بسیار مهم اشتغال و درآمد به شمار می رود، تحقیقات دانشگاهی اندکی به خوشه های گردشگری توجه داشته اند؛ هرچند پژوهشگران توسعه بخش گردشگری بیشتر کشورهای جهان، در حال به کارگیری نظریه توسعه خوشه ای و تفسیر نتایج حاصل هستند.
با این حال تجارب عملی به کارگیری نظریه خوشه در توسعه گردشگری، بسیار قدیمی تر از زمانی است که تحقیقات رسمی دانشگاهی درباره آن شروع شده است. الگوی خوشه ای یکی از مدل های ساماندهی بنگاه های کوچک و متوسط است که قریب به سه دهه با اتکای بر سرمایه های اجتماعی و انسانی، بیشترین نقش را در توسعه صنایع منطقه ای کشورهای در حال توسعه ایفا کرده است.
با تجمیع جغرافیایی و فعالیت شبکه ای این بنگاه ها، نه تنها مقیاس لازم برای تولید اقتصادی آنها فراهم می شود، بلکه حضور بنگاه هایی که در این زنجیره تولید در کنار یکدیگر قرار دارند، سهولت سرریز تکنولوژی و دانش به بنگاه های همجوار را نیز امکان پذیر می کند؛ به گونه ای که بسیاری از این بنگاه ها با حضور در کنار یکدیگر و ایجاد همکاری های افقی و عمودی، توانسته اند توان رقابتی خود و اقتصاد ملی را در عرصه بین المللی بهبود بخشند.
سازمان های بین المللی و وابسته به سازمان ملل، خوشه صنعتی را به عنوان الگوی توسعه منطقه ای در بسیاری از مناطق جهان مطرح می کنند. خوشه را می توان در قالب تمرکز جغرافیایی گروهی معین از شرکت ها و سازمان های مربوط به هم در فضایی مشخص تعریف کرد.
علاوه بر این، تعاریف بیشتری نیز وجود دارد؛ اما بررسی عمومی نشان می دهد که تمام تعاریف یاد شده مجموعه نقاط اشتراک متعددی دارند. برای دقت در تعریف، نکات اصلی مورد اشاره تعاریف ارائه شده به این شرح است:
تمرکز در یک منطقه جغرافیایی، وجود ارتباط درون بنگاهی و درون صنعتی بین بنگاه های عضو، در طول هم قرار گرفتن بنگاه ها در درون خوشه (ارتباطات عمودی)، وجود سازمان های غیرتجاری در کنار بنگاه های تجاری در درون یک خوشه، همکاری بین بنگاه ها و انجام اقدامات مشترک و جمعی، وجود رقابت بین اعضا، هم رشته بودن بنگاه ها در یک شاخه یا دسته صنعتی خاص (تشکیل زنجیره ارزش)، وجود تهدیدها و فرصت های مشترک برای بنگاه های درون خوشه، پیدایش خدمات تخصصی فنی، مدیریتی و مالی در خوشه، وابستگی به یک منطقه خاص جغرافیایی- اقتصادی، هم افزایی رقابت و همکاری در خوشه و کارآیی جمعی و بهره برداری از صرفه های اقتصادی بیرونی.
به این اعتبار می توان گفت که یک خوشه مجموعه ای از بنگاه های تجاری و غیرتجاری متمرکز در یک مکان جغرافیایی و در یک منطقه اقتصادی را شامل می شود که برای تولید یک یا چند محصول نهایی مشابه و مرتبط برای کسب صرفه های اقتصادی بیرونی با یکدیگر ارتباطات عمودی و افقی برقرار کردند و ضمن رقابت با یکدیگر در بسیاری از موارد همکاری جمعی و اقدامات مشترک دارند. ارتباط درونی این بنگاه ها کاهش دهنده هزینه ها و تسهیل کننده، دسترسی به نهاده ها، دانش و فناوری تولید و بازارهای فروش و تامین نیازهای مشتری خواهد بود.
ساختار عمومی خوشه گردشگری
به صورتی ساده شده، خوشه دارای ساختاری پنج بخشی است. بخش مرکزی را واحدهای اصلی خوشه تشکیل می دهند؛ مانند واحدهای اقامتی، پذیرایی، تفریحی و…. در اطراف هسته اصلی خوشه، مجموعه ای از نهادهای حمایتی پشتیبان وجود دارد؛ همچون شرکت توسعه گردشگری و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. دیگر گروه را تامین کنندگان مواد اولیه تشکیل می دهند؛ مانند تامین کنندگان مواد مورد نیاز رستوران ها و هتل ها.
گروه دیگر شامل ارائه دهندگان خدمات کسب و کار می شود از قبیل موسسات آموزشی، گروه های مشاوره، خدمات پولی و مالی و … این سه گروه تامین کننده و تقویت کننده هسته اصلی هستند برای ارائه هر چه بهتر خدمات یا عرضه محصولات مشخص به سطح پنجم خوشه که همان مشتریانند. محصول نهایی خوشه گردشگری متشکل از مقاصد گردشگری و خدمات و فضاهای جذاب گردشگری است که مردم را به منطقه جذب می کند. برخلاف سایر صنایع که محصولات آنها قابل لمس است، محصولات گردشگری قابل لمس نیست بلکه تجربه کردنی است.
مفهوم سطح صادرات، زمانی که مقصدی مانند یک پارک سرگرمی یا یک واقعه هسته اصلی جذابیت گردشگری باشد بسیار روشن است؛ اما این روشنی زمانی که محصول نهایی گردشگری تجربه ای همچون دوچرخه سواری در یک جنگل، قایق سواری، گلف بازی یا بازدید از سایت های تاریخی فرهنگی باشد، بسیار کم می شود. از زمانی که بسته محصولات گردشگری توسعه یافت، بسته سفر به عنوان یک محصول تلقی می شود. این بسته شامل درهم آمیزی حجم گسترده ای از نهاده های پایه و ارتباطات چندوجهی بین محصول نهایی با نهاده های اولیه است.
چنانچه قادر باشیم روابط عملکردی هر کدام از این گروه موسسات و واحدهای تولیدی را درارتباط با هم نشان دهیم، در واقع جریان پویای خوشه گردشگری را تصویر کرده ایم. پویایی خوشه گردشگری طوری است که به رغم تفکیک بین سطوح خوشه، روابط هدفمند را نشان می دهد.
