هم اندیشی «زاگرس و انتقال آب» که با حضور دکتر مجید مخدوم، دکتر کیا دلیری رئیس انجمن علمی جنگل بانان و استاد گروه جنگل دانشگاه علوم تحقیقات، دکتر سید مختار هاشمی استاد دانشگاه کردستان و همکار تحقیقاتی انستیتو نیوکاسل، مهندس فدایی فر و دکتر مدبری برگزار شد، فرصتی بود تا فعالان و دوستداران محیط زیست ضمن بیان دغدغه های خود، با دیدگاه دو کارشناس سابق مهاب قدس و وزارت نیرو نیز آشنا شوند.
سروش مدبری که در کارنامه خود تجربه فعالیت در دفتر فنی آب وزارت نیرو و مدیرکل آب و خاک سازمان محیط زیست در کنار استادی دانشگاه در این حوزه را دارد در این همایش سخنانی را بیان کرد که در مجامع محیط زیستی تازه بودند. او در عین اینکه به اشتباهات و خطاهای بسیار در پروژه های سدسازی اذعان کرد، بیان داشت که باید راه حلی منطقی و جدا از قنات برای رفع مساله آب در کشور اندیشیده شود. آنچه در ذیل می خوانید متن سخنرانی این استاد دانشگاه در هم اندیشی «زاگرس و انتقال آب» است.
در نیمه دوم دهه ۷۰ وقتی آقای زنگنه به عنوان وزیر نیرو وارد مجلس می شد زمانی که در حال صحبت کردن درباره برق بود، یکی از نمایندگان از جای خود بلند می شد و می گفت آقای زنگنه کار ما چه شد؟ آقای زنگنه می گفت اجازه بدهید صحبت خود درباره برق را ادامه بدهم. زمان دیگری آقای زنگنه درباره فاضلاب صحبت می کرد، همان نماینده مجلس از جای خود بار دیگر بلند می شد و می گفت آقای زنگنه پس کار ما چه شد؟ آقای زنگنه با تکرار این رفتارها به معاونت آب خود دستور داد که کار این نماینده انجام شود؛ به این ترتیب بود که سد ستارخان ساخته شد.
متاسفانه ما سدهای زیادی را به همین ترتیب در کشور ساخته ایم، یکی از آنها به این خاطر بود که نماینده ای دست از سر وزیر برنمی داشت و نمونه دیگر آن استاندار ان بود که به جد پیگیر ساخت یک سد بودند. به همین ترتیب سد ۱۵ خرداد نیز پدید آمد. همچنین تجربه هایی از این دست را در کشورمان بسیار داریم که یا مصوبه دولتی یا بالاتر از آن را داشتند.
سیوند فضاحت سدسازی ماست
من قصد ندارم در این هم اندیشی به طور کلی از وزارت نیرو دفاع کرده و یا آن را زیر سئوال ببرم اما مجموعه ای از واقعیت ها وجود دارد که باید در بحث درباره سدسازی آنها را در نظر گرفت. همه ما می دانیم در خصوص سد سیوند چه اتفاقی افتاد؛ تا زمانی که من در وزارت نیرو بودم، این وزارتخانه مصوبه ای را برای سد سیوند نداد؛ بنابراین فکر نکنیم که این وزارتخانه مسئول همه خرابکاری هاست.
سد سیوند در آن زمان مصوبه ای نداشت و هنوز هم مصوبه ای ندارد. کار این سد زمانی شروع شد که رئیس جمهور وقت در بازدیدی که از منطقه داشت کلنگ آن را زد و کار سد سیوند شروع شد و نمی شد برای آن کاری کرد این در حالی است که سیوند فضاحت سدسازی کشور ما به خاطر مسئله ای که داشت و نتوانستند از آن باز گردند، است. سد بهشت آباد در سال ۸۲ -۸۳ در دفتر وزارت نیرو رد شد اما با این حال روی دور کار افتاد همچنان که از ابتدا در برابر سد مارون مخالفت وجود داشت.
بگذارید مردم نان شان را بخورند
درباره تالاب ها نیز ما کارهایی را صورت دادیم به عنوان مثال علیه ۴۰۰ چاه غیرمجازی که در اطراف تالاب پریشان زده شده بود، پرونده ای را آماده کرده و به قوه قضاییه بردیم اما حکم این بود که مردم گرسنه اند بگذارید نان شان را بخورند، نتیجه این حکم به خشک شدن و پریشانی حال تالاب پریشان منجر شد.
دود سد سیروان ما را کور می کند
ما سدهای زیادی را بدون هیچ ضوابطی ساختیم، در آن دوره که من در دفتر فنی مشغول به کار بودم بنا بود هر سدی که قرار است ساخته شود توسط دفتر فنی کنترل شده که بر این اساس بسیاری از سدها حذف شدند ولی بسیاری از آنها با اصرار و پیگیری پایین ترین بخش که شامل فرماندار، نماینده مجلس یا استاندار بود تا بالاترین بخش های دستگاه ها اجرا شده است. در آن دوره که من و خانم ظفرنژاد با هم همکار بوده و میز کنار هم می نشستیم درباره اجرای سد سیروان مخالفت کردیم؛ استدلال ما این بود بلایی که سیروان بر سر نه فقط کشور ما بلکه در منطقه خواهد گذاشت بسیار بزرگ است زیرا این سد زمانی که راه بیفتد گرد و غبار حاصله از آن تا تاجیکستان خواهد رفت. اما آنچه گفته شد این بود که بر مبنای سیاست ملی سیروان باید اجرا شود و کسی نمی تواند جلوی آن را بگیرد.
زمانی که سیمای کلی سد مارون درآمد، هیچکس نتوانست جلوی اجرای آن را بگیرد
البته قبول دارم که در برخی موارد کوتاهی هایی از سوی وزارت نیرو صورت می گیرد که نشان دهنده ضعف عملکرد دفتر برنامه ریزی این وزارتخانه است. ما پیشنهاد احداث سد مارون مطرح شد با این دفتر مکاتبه کردیم که جلوی اجرای آن را بگیرید زیرا این سدکارون را بیچاره خواهد کرد. اما آنها می گفتند بگذارید پیشنهاد دهندگان مطالعات خود را کامل تر کرده و سیمای طرح را دربیاورند، اما همه می دانیم زمانی که سیمای طرح دربیاید کسی نمی تواند جلوی آن را بگیرد؛ به این ترتیب سد میرزای شیرازی ساخته شد حتی محور آن را عوض کردند اما به جایی نرسید. درباره سلمان فارسی هم به این ترتیب بود؛ ما اصرار داشتیم این سد با مخزن ۳۰۰ میلیون شروع به کار کند اما با حجم مخزن ۱.۴۰۰ شروع به کار کرد و غارهای عظیم ۸۰ متری ایجاد شدند در حالی که با ۳۰۰ میلیون اتفاقی برای آن نمی افتاد.
سد گتوند؛ اصرار مهاب قدس و ظهور گنبدهای نمکی
پیشنهاد سد گتوند در سال ۸۲ به دفتر فنی آمد ما درباره لایه های نمکی تذکر دادیم اما کسی اهمیت نداد. باید بدانیم که آب نیرو به وزارت نیرو پاسخگو نیست و مدیرعامل آن حتی از وزیر قدرتمندتر است. از سوی دیگر مهاب قدس نیز باید در زمینه گتوند پاسخگو باشد که اصرار داشت این لکه نمکی با بلانکت رسی قابل حذف است و الان آنچه می گفتیم اتفاق افتاده است. به این ترتیب اصرارهای آب نیرو و مشاور آن مهاب قدس به سد گتوند منجر شد. همچنین سازنده سد ۱۵ خرداد نتیجه کار مهاب قدس بود، آنها همچنین انتقال آب از الیگودرز به قم رود را آنها توجیه می کنند، ضمن اینکه بر روی سد شفارود نیز در حال کار هستند.
سیوند، توجیهاتی که از ارسنجان سردرآورد
توجیه ابتدایی سد سیوند این بود که سیل سعادت شهر را از بین می برد، ما گفتیم متولی این امر وزارت کشور است؛ تامین آب قصرالدشت توجیه بعدی پیشنهاد دهندگان برای ساخت سیوند بود اما ما در مقابل بر این نکته تاکید کردیم که اینها به زهکشی نیاز دارد و به سد نیازی نیست. با شکست این توجیهات بود که آنها بر روی آباد کردن ارسنجان پافشاری کردند و به این ترتیب طرح ها پیش رفتند.
صحبت کردن از قنات به جای سدسازی راه به جایی نمی برد
برخی می گویند به جای سدسازی به دنبال ساخت قنات باشیم، در ۵۰۰ سال پیش قنات یک تکنولوژی بی نظیر بود حتی تا ۵۰ سال پیش هم می توانستیم این گزاره را مطرح کنیم اما ما اینقدر همه جا را آلوده کرده ایم که آبهای قنات نیز میکروبی شده است. شما اگر بخواهید شهر یزد را با قنات سیراب کنید آب خوردن هم گیر کسی نمی آید بنابراین این صحبت ها نیز راه به جایی نمی برد. برخی می گویند تصفیه مصنوعی را به عنوان راه حل در پیش بگیرم اما آنقدر این طرح ها ضعیف و بدون مطالعه بودند که هر جا زیر پوشش رفت بافت رسوبات سطحی را کور شده است و آبی نمی تواند نفوذ کند که آبخوانی بافی بماند. ما در همه سیلاب های خود فرسایش خاک را داریم و در هر سیلابی با خود ریزدانه می آورد آبخوان کور می شود، به این ترتیب سیل های ایلام، کردستان و… اتفاق می افتد.
فرق نمی کند رئیس دولت چه کسی باشد، محیط زیست تنها ابزار طرح های دولتی است
متاسفانه هر دولتی که بیاید و برود دولت محیط زیستی نخواهد بود و تفاوتی در دیدگاه های آنها نخواهیم دید. زمانی که دولت پول زیادی داشت دفتر فنی بسیار ضعیف می شد چون طرح ها باید اجرا می شدند اما زمانی که دولت ضعیف بود ما با ۸۰ کارشناس داخلی و خارجی جلوی احداث سدها را می گرفتیم. محیط زیست در کشور ما همین است، زمانی که بخواهیم این ساختار را قوی کرده و جلوی طرح ها را می گیریم اما هر زمان که فکر کنیم باید توسعه را مدنظر قرار دهیم محیط زیست سد راه توسعه قلمداد می شود. این جمله از آقای احمدی نژاد است اما ممکن است در دیدگاه آقای روحانی هم باشد همانطور که در زمان دولت اصلاحات و سازندگی نیز با این مساله مواجه بودیم.
