به گزارش «دنیای سفر» به نقل از خبرگزاری ایسنا، ایلام بیش از پنج هزار سال پیش در ایران حکمرانی می کرد و بسیار بر اقوام همسایه و تمدن های پس از خود، به ویژه هخامنشی ها و مشخصا در دوره کوروش بزرگ و داریوش اول تأثیر داشت. پژوهشگران و باستان شناسان نیز تا کنون به بقایای فرهنگی و تاریخی قابل توجهی از این دوره تاریخی دست یافته اند. با این وجود، اختلاف نظرهایی درباره معنا، ریشه و شکل نگارش نام عیلام/ ایلام وجود دارد.
درباره این اختلاف نظر مقاله ها و یادداشت های بسیاری نوشته شده است. رضا مرادی غیاث آبادی، پژوهشگر و نویسندهٔ کتاب هایی در زمینهٔ باستان شناسی، اخترباستان شناسی و گاه شماری در این باره گفته است: «در سال های اخیر دیده می شود که برخی از پژوهشگران و نویسندگان، نام کشور و تمدن «عیلام» را به صورت «ایلام» می نویسند. اما هر قدر کوشش می کنم، نمی توانم خود را متقاعد کنم که املای سنتی و شناخته شدهٔ یک نام را به نفع املا پیشنهادی و تازه ای کنار بگذارم که دلایل قانع کننده ای برای آن وجود ندارد. پیشنهاددهندگان بر این باورند که چون در زبان فارسی حرف و آوای «ع» نداریم، پس می باید «عیلام» را به شکل «ایلام» نوشت.
مهرداد ملک زاده، باستان شناس نیز در مقاله ای که در شماره ۲۷ نشریه چامه در دی و بهمن ماه ۱۴۰۱ منتشر شده، درباره نگارش صحیح عیلام/ ایلام به بخشی از گفت وگوهای چند سال پیش درباره عیلام/ ایلام با دکتر عبدالمجید ارفعی، پژوهشگر و متخصص زبان های باستانی عیلامی و اکدی پرداخته و در شرح نگارش درست آن نوشته است:
«آقای دکتر عبدالمجید ارفعی دربارۀ نگارش صحیح واژۀ ایلام می گویند:
«ایلام» را نباید با «ع» نوشت، بلکه باید با «الف» نوشت، زیرا در زبان ایلامی «ع» نداریم. در بین النهرین تلفظ حرف «ع» که از گلو خارج می شود از حدود ۲۲۰۰ قبل از میلاد ازبین می رود و تبدیل به یکی از الف ها می شود. وقتی یهودی ها از سرزمین خودشان به بین النهرین کوچ داده می شوند این ها با فرهنگ بابل و بین النهرین و ایلام آشنا می شوند و می آیند ایلام را با حرف «ع» می نویسند و این ایلام که با «ع» نوشتند باعث برداشت های نادرستی در تاریخ زبان شناسی شده است. مثلاً در سال ۱۹۳۱ میلادی یک استاد یهودی و آمریکایی مقاله ای دربارۀ کلمه ایلام که برگرفته از فعلی مشابه عربی «اعلی یعلو» که یک صورت اسمی ناشناخته است چاپ می کند، اما در شمارۀ بعد همین مجله، استاد دیگری به او جواب می دهد که برداشت شما اشتباه است و نمی تواند هم ریشۀ کلمه «اعلی یعلو» باشد.
در بین مردم دنیا قانونی وجود دارد که هیچ قومی در دنیا نیست که اسم قوم خودش را از صورت ناشناخته ای از زبان بیگانه بگیرد. در واقع هر قومی نام خودش را از زبان خودش نامگذاری می کند. من که در ایران هستم، فرض کنید کُرد باشم پس نمی آیم یک کلمه انگلیسی را بردارم بر قوم خودم اطلاق کنم. حتی کشورهایی که مستعمره شدند. فرض کنید در تاجیکستان امروزی یا سرزمین قفقاز که زمانی جزو ایران بزرگ بودند مردمشان نمی آیند اسم قوم خودشان را از یک کلمه روسی بگذارند، امکان ندارد. چطور ممکن است قومی که در گذر تاریخ نزدیک ۳۰۰۰ سال دوام داشته است، اسم قوم خودش را از یک واژۀ ناشناخته زبان دیگری برخودش بگذارد، بنابراین وقتی می نویسیم عیلام، توهینی به ایلامی ها می کنیم که آمدند اسم خودشان را از واژه های زبان دیگر انتخاب کردند.»
نظر استاد ارفعی بر دو رکن به شرح زیر استوار است:
الف) «در زبان ایلامی «ع» نداریم. در بین النهرین تلفظ حرف «ع» که از گلو خارج می شود از حدود ۲۲۰۰ قبل از میلاد ازبین می رود و تبدیل به یکی از الف ها می شود. وقتی یهودی ها از سرزمین خودشان به بین النهرین کوچ داده می شوند این ها با فرهنگ بابل و بین النهرین و ایلام آشنا می شوند و می آیند ایلام را با حرف «ع» می نویسند و این ایلام که با «ع» نوشتند باعث برداشت های نادرستی در تاریخ زبان شناسی شده است. مثلا در سال ۱۹۳۱ یک استاد یهودی و آمریکایی مقاله ای درباره کلمه ایلام که برگرفته از فعلی مشابه عربی «اعلی یعلو» که یک صورت اسمی ناشناخته است چاپ می کند، اما در شماره بعد همین مجله، استاد دیگری به او جواب می دهد که برداشت شما اشتباه است و نمی تواند هم ریشه کلمه اعلی یعلو باشد».
ب) «در بین مردم دنیا قانونی وجود دارد که هیچ قومی در دنیا نیست که اسم قوم خودش را از صورت ناشناخته ای از زبان بیگانه بگیرد. در واقع هر قومی نام خودش را از زبان خودش نام گذاری می کند. من که در ایران هستم، فرض کنید کُرد باشم پس نمی آیم یک کلمه انگلیسی را بردارم بر قوم خودم اطلاق کنم. حتی کشورهایی که مستعمره شدند. فرض کنید در تاجیکستان امروزی یا سرزمین قفقاز که زمانی جزو ایران بزرگ بودند مردمشان نمی آیند اسم قوم خودشان را از یک کلمه روسی بگذارند، امکان ندارد. چطور ممکن است قومی که در گذر تاریخ نزدیک ۳۰۰۰ سال دوام داشته است، اسم قوم خودش را از یک واژه ناشناخته زبان دیگری برخودش بگذارد، بنابراین وقتی می نویسیم عیلام، توهینی به ایلامی ها می کنیم که آمدند اسم خودشان را از واژه های زبان دیگر انتخاب کردند»
اجازه می خواهم اول به «ب» پاسخ گویم، تا پسان تر به «الف» برسیم…
ببینیم آیا استاد ارفعی در این باره درست فرموده اند که: «در بین مردم دنیا قانونی وجود دارد که هیچ قومی در دنیا نیست که اسم قوم خودش را از صورت ناشناخته ای از زبان بیگانه بگیرد» (؟)، قانونی البته وجود ندارد اما تاریخ و هم عرف بین الملل مواردی بسیاری از نقض این «منطق» را نشان می دهد بدین ترتیب لابد دربارۀ نام بین المللی کشور دویچلند (Deutschland) که نزد تمام دیگر مردم دنیا ژرمنی (Germany) است و ما ایرانی ها هم آن را سنتاً آلمان می گوییم منطقی دیگر حکم فرما باشد؟ که نیست! این چیزها منطق بردار و قانونمند نیست بلکه تابع شرایط بسیار پیچیدۀ تاریخی و فرهنگی است؛ آلمان از آن جهت نزد ما آلمان است و دویچلند و یا ژرمنی نیست که ما از طریق زبان فرانسه با آن کشور آشنا شدیم و فرانسویان هم چون از میان آلمانی ها نخست آلمان ها را شناخته بودند سرزمین همۀ «آلمانی ها» را آلمان نامیدند. انگلیسی ها به گونه ای دیگر و نام ژرمنی پدید آمد؛ الان در خود آلمان هم زمانی که کالایی تولید می کنند بی آنکه احساس توهین و یا تحقیر کنند می نویسند Made in Germany و در سازمان ملل متحد هم تابلوی جلوی گروه نمایندگان آلمان نوشته شده Germany؛ کشور لهستان نزد ما ایرانیان (و ترکان عثمانی) لهستان نام دارد و هیچ لهستانی از این موضوع احساس توهین و تحقیر نمی کند و بر سر در سفارتحانۀ لهستان هم همین را نوشته اند، درحالی لهستان در زبان لهستانی پولسکا (Polska) و در عرف بین الملل پولند (Poland) است، چرا ما لهستان می گوییم و نه پولسکا یا پولند، چون نام لهستان را از لهستانی ها نیاموخته ایم از عثمانی گرفته ایم؛ چرا به مجارستان، مجارستان می گوییم و نه به مجاری (Magyarország) و نه به عرف بین المللی (Hungary) چون این نام رو هم از ترکان عثمانی به وام ستانده ایم؛ در عرف بین الملل و در سنت زبانی جهان غرب آن قلمرو بزرگ تاریخی و فرهنگی در مشرق ایران، هند نام دارد، در متون بین المللی و متأثر از انگلیسی: ایندیا (India) در آلمانی: Indien در فرانسه Inde در حالی که نام «هند» ی و رسمی هند، بهارات گانراجیا (Bharat Ganrajya) است، بر سر در همۀ سفارتخانه های «کشور جمهوری هندوستان» در سراسر جهان نام «هند» وجود دارد و این ابداً موجب تحقیر و تخفیف و یا توهین هندیان و هندوستان نیست! چرا هند که همیشه بهارات نام داشته، نزد همۀ دیگر ملل دنیا «بهارات» نیست و هند است؟ چون غربیان امروزی نام هند را از نه از هندیان، بلکه از یونانیان گرفته اند، و یونانیان باستان هم چون از طریق ایران و زبان های ایرانی با هند آشنایی پیدا کرده بودند، هند را به نام ایرانی آن شناختند و ایندیا (Ινδία) نامیدندش؛ همۀ این شکل ها البته هیچ ربطی به بهارات ندارند، بلکه هند نام خویش را از همسایۀ فرهنگ مندش (ایران) گرفته؛ همسایه ای که دیرزمانی می توانست بر سنت زبانی جهانی تأثیر بگذارد و این، هم نقض منطق استاد ارفعی است (یعنی ملت بزرگ هند نام معروف و مشهور خود را از ایرانیان گرفته اند) و هم ابداً برای هندیان موجب تحقیر و توهین نیست.
بدین سان زمانی که می دانیم عیلامیان هرگز خود را عیلامی نمی نامیدند بلکه به سرزمین خود «هل تمتی» می گفتند باید دریابیم که اینجا هم روندی مشابه وجود دارد. ما در زبان فارسی نام عیلام را از عیلامیان نشنیده و نیاموخته و نگرفته ایم. ما نام عیلام را به واسطۀ زبان عبری و از راه ترجمه های کهنه و نوی عربی و فارسی تورات به وام ستانده ایم و در اصل عبری که ما از آن وام گرفته ایم این نام «عیلام» است و در ترجمه های عربی و فارسی هم «عیلام» است؛ راه رسیدن نام عیلام به زبان فارسی نو راهی عیلامی (با «ع») است و نه راه عیلامی (هل تمتی یایی!).
در پاسخ به الف) و در مورد نکته نخست استاد ارفعی حتماً و حتماً درست می فرمایند که: «در زبان ایلامی [آوای] «ع» نداریم» (توجه بفرمایید: آوای «ع» چون خود «ع» / عین که یکی از حروف الفبای عربی است و قطعاً در «زبان» ایلامی/ عیلامی حرف عین عربی وجود نداشته است! چنین دقت هایی مد نظر باید باشد که در نظر استاد ارفعی مفقود و مغفول و ناموجود است!) اما باید توجه کرد که اساساً اینکه آیا در زبان عیلامی آوای «ع» داریم یا نداریم ربطی به سنت و تاریخچۀ راه پیدا کردن شکل نگارشی «عیلام» به زبان و خط فارسی ندارد، برای ورود «عیلام» همچون نام آن تمدن و فرهنگ نیمۀ غربی و جنوب غربی فلات ایران به گنجینۀ واژگان و رسم الخط فارسی نو (فارسی کنونی ما)، ایرانیان و فارسی زبانان نرفتند و نام آن تمدن و فرهنگ را از همان مردم نشنیدند و نیاموختند و به وام نگرفتند، شکل نگارشی و نام «عیلام» از راهی دیگر وارد زبان فارسی نو شده است، راهی تاریخی و فرهنگی و نه راهی زبان شناختی، پیچیدگی های زبان شناختی وجود و یا عدم وجود «ع» در زبان عیلامی هر چه می خواهد باشد، باشد، ما نام عیلام را از عیلامیان به وام نگرفته ایم، ما نام «عیلام» را از روی شکل موجود در رسم الخط عربی ترجمه های فارسی و عربی تورات و از اصل عبری (که «ع» داشته و دارد) رونویسی کرده ایم، اصل توراتی «عیلام» هم خود برگرفته از شکل رایج در زبان اکدی بوده است، درست مانند مورد هند که ایرانیان (و سپس یونانیان) موجب نامزد شدن بهارات/ هندوستان به «هند» شدند، در اینجا هم اکدیان (و سپس عبرانیان) موجب نامزد شدن هل تمتی/ عیلام به «عیلام» شدند و همان گونه که هندیان از این بابت توهین و تحقیر و تحفیفی احساس نمی کنند، چون که نامی سنتی و فرهنگی ایرانی دارند عیلامیان هم (اگر امروز بودند) توهین و تحقیر و تحفیفی احساس نمی کردند که نامی سنتی و فرهنگی اکدی بر آنهاست.»
