به گزارش «دنیای سفر»، آنچه که می شنوم خش خش برگ های تل انبار شده پای درختان و جنگلی است که در سکوت فرو رفته و صدای چه چه پرندگانی که گه گاه از لای درختان شنیده می شود. با بارش باران، ردی از جویبارهای فصلی در دل جنگل ایجاد می شود.
«اِسپیَ مزگتِ»؛ مسجدی رها شده در جنگل های گیلان
در میانه جاده خاکی که از دل جنگل های دیناچال می گذرد، کلبه متروکی دیده می شود و سنگ خارای سفید رنگی با نشان سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که مشخصات مختصری از یک مجموعه تاریخی متعلق به قرن شش و هفت بر آن حک شده است و فلشی که مسیر رسیدن به قدیمی ترین مسجد تاریخی گیلان را نشان می دهد.
کمی جلوتر، بقایای «اِسپیَ مَزگِت»، در دل جنگل پیداست؛ مسجدی بی سقف و حفاظ و گیاهانی که به سرعت در حریم و ساروج و جرز دیوارها رشد کرده اند.
وقتی کتاب های تاریخی را ورق می زنیم، برایمان عجیب است که این مسجد، هم از چشم سیاحان و مستشرقین و هم از دید مورخان دور مانده است، اما از وقتی دکتر منوچهر ستوده، دهه ۴۰ مامور ثبت بناهای تاریخی کرانه دریای کاسپین می شود، از چشم تیزبین او دور نمی ماند و این بنای متروک را یکی از عجایب هفتگانه گیلان معرفی می کند. با انتشار عکس های دکتر ستوده، تازه نام قدیمی ترین مسجد گیلان بر سر زبان ها می اُفتد.
اگرچه در سال ۱۳۶۴، کاوش های اولیه باستان شناسی، به سرپرستی دکتر خلعتبری پیرامون این مسجد تاریخی انجام می شود، ولی هنوز هم این بنای باشکوه بی حفاظ و نگهبان در دل جنگل های شهرستان رضوانشهر رها شده است و هرازگاهی خبرهای ناگواری همچون؛ دستگیری حفاران غیر مجاز در حریم مسجد و یا دزدی داربست ها و سقف محافظ بنا در رسانه ها منتشر می شود و همگی از کم توجهی متولیان این بنای تاریخی حکایت می کند.
«اِسپیَ مزگتِ»؛ مسجدی رها شده در جنگل های گیلان
اول بار وقتی نویسنده کتاب از«آستارا تا استرآباد»، بقایای این مسجد تاریخی را در جنگل های دیناچال دید، برایش تعجب آور بود که بنای «اسپی مزگت» از دید تیزبین «یاسنت لوئی رابینو»، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، دور مانده است. شادوران ستوده، پس از دیدن اسپی مزگت در توصیفش می نویسد: «چون دری در خلاب».
برای رفتن به این مسجد تاریخی باید در فاصله حدود دو کیلومتری از جاده اصلی رضوانشهر به سمت تالش، داخل پارک جنگلی دکتر رستگار بروید. در ابتدای جاده، تابلوی معرفی مسجد نصب شده و در جاده فرعی تا رسیدن به بنای مسجد نیز بر یک سنگ سفید خارا، نام و مشخصات این مسجد تاریخی حک شده است.
یکی از کارشناسان باستان شناسی گیلان می گوید: در گیلان مساجد قدیمی و تاریخی زیادی نداریم و اسپی مزگت از معدود مساجد با قدمت تاریخی بالاست. نام های دیگری همچون آق مسجد و مسجد عبداللهی نیز برای اسپی مزگت نوشته اند. «آق» و «اسپی» در زبان آن منطقه(ترکی و تالشی) به معنی سفید است و نام مسجد عبداللهی هم شاید نام بانی مسجد بوده است.
سید مهدی میرصالحی، با اشاره به رنگ سفید مسجد اضافه می کند: رنگ سفید مسجد مورد توجه کسانی بوده که آن را به این نام خوانده اند. آن هم برای مسجدی که امروز ویرانه های آن نزدیک به رودخانه دیناچال باقی مانده است.
«اِسپیَ مزگتِ»؛ مسجدی رها شده در جنگل های گیلان
میرصالحی همچنین می گوید: مصالح اصلی بنای مسجد از آجر و قطر دیوارها ۱۷۵ سانتی متر است. بر دیوار یکی از دهلیزها در جهت شمالی، به طول پنج و شش متر کتیبه ای به خط کوفی ساده باقی مانده و بخشی از آیه ۱۸ سوره توبه(لم یخشی الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین) به روشنی خوانده می شود.
روزی این کتیبه، چهار دهلیز اطراف را تزئین می کرده است. ازاره(دیواره) دهلیزها نیز گچبری عجیبی به ارتفاع یک متر داشته که فعلا دو متر از این ازاره بر دیوار شمالی هویداست. ضمنا لچکی های بالای اطاق ها دارای گچبری است. شاید نتوان از آنچه که باقی مانده حدس زد که این بنا شامل یک رواق در وسط و چهار دهلیز در چهار طرف بوده است.
این باستان شناس اضافه می کند: درب ورودی تقریبا شمالی است. عرض آن بالغ بر ۱۶۰ سانتی متر است. ارتفاع طاق دهلیزها از کف کنونی ۵۷۰ سانتیمتر است. یک طرف دهلیزها، دیوار خارجی مسجد و یک طرف آنها پایه های هشت ضلعی است که محیط آنها به ۵۵ سانتی متر می رسد. پایه هایی که در چهار کنج است، زایده ای دارد. بالای هر دو پایه طاقی با هلالی شکسته زده شده است و سقف دهلیزها بر دیوارهای خارجی و این پایه ها استوار است. عرض هر یک از دهلیزها به ۳۴۰ سانتیمتر می رسد. شاید روزی رواق میان نیز سقفی گنبدی داشته زیرا بنا باید کم کم جمع شود تا برای زدن طاق آماده باشد. ولی آنچه از بنا باقی مانده حاکی از این امر نیست. سقف سراسر بنا سفال پوش بوده است اما برخلاف بام های سفال پوش امروزی گیلان، سفال آنها با ملاط بر روی طاق چسبانده شده و اندازه آنها به ۳۶ در۵۰ سانتی متر می رسد.
«اِسپیَ مزگتِ»؛ مسجدی رها شده در جنگل های گیلان
میرصالحی، با اشاره به متروک ماندن این مسجد و نزدیکی به رودخانه دیناچال می گوید: به نظر می رسد عواملی مانند حفاری های غیرمجاز، رویش درختان، سیلاب رودخانه که قسمت جنوبی آن را کنده و احتمالا محراب مسجد نیز در این قسمت قرار داشته، در ویرانی این بنای تاریخی و منحصربفرد دخالت داشته است.
«اِسپیَ مزگتِ»؛ مسجدی رها شده در جنگل های گیلان
مقابل خطوط کوفی شبستان مسجد می ایستم، اینجا خبری از طاق و گنبد نیست و گنبد مینا درست بالای سرت قرار می گیرد. مسجدی که تا سال ۱۳۹۸ با یک سقف کاذب از گزند باد و باران محافظت می شد، حالا هر سال بیش از گذشته دچار فرسایش می شود.
اسپی مزگت، مهرماه سال ۱۳۷۹ و به شماره ۲۷۹۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. اما معلوم نیست، قدیمی ترین مسجد گیلان که بی حفاظ و سقف و نگهبان است تا چند سال دیگر از فرسایش طبیعت جان سالم به در می برد.
