به گزارش «دنیای سفر»، قدمت شهر تاریخی ماسوله به قرن هفتم هجری می رسد. این شهر پلکانی تنها در ۶ ماه از سال مملو از گردشگر است و اغلب اهالی این شهر نیز تنها ۶ ماه نخست در این شهر تاریخی ساکن هستند؛ با این حال در زمستان جاذبه های گردشگری ماسوله دیدنی است.
بادِ شدید لابه لای درختان بی برگ و بار زوزه می کشد، سوز و سرما در میان دره می پیچد، به زحمت جنبنده ای را می توان در کوچه های باریک و دالان های تاریک دید.
از پله ها که بالا می روم، روی بام خانه، پنجره خانه دیگری پیداست. پشت شیشه، شمعدانی های خشکیده در گلدان های چوبی، غم انگیز به نظر می رسند. انعکاس برف بر قله شاه معلم، روی شیشه می افتد و من بالای کوهی را می نگرم که کوهنوردان با تجهیزات، قصد صعود به آن را دارند.
اما کوچه های شهر تاریخی ماسوله در این فصل از سال خلوت، بازار بی رونق، آسیاب آبی بسته، موزه تعطیل و درب چوبی کتابخانه هم قفل است. صبح به محله ریحانه بر رفتم، در بقعه هشت ضلعی ماسوله هم بسته بود؛ کمی مانده به اذان ظهر، بقعه عون ابن علی باز می شود. حتی پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی هم بسته است.
تنها نانوایی وسط بازار با آن تنور سفالی اش، چند ساعتی را نان گرم می پزد تا اندک ساکنان زمستان نشین ماسوله و کوهنوردان فصلی، بی نان نمانند.
باورش سخت است که شهر پلکانی ماسوله که در ۶ ماهه نخست از سال مملو از گردشگران ایرانی و خارجی است، حالا در سکوتی وهم انگیز فرو رفته و با وجود آنکه یک روز تعطیل است، معدود مسافرانش، کوهنوردانی هستند که قصد رفتن به قلعه های اطراف شهر ماسوله را دارند.
سکوت شهر را – که قدمتش به روایتی به قرن هفتم هجری و به روایتی به قرن سوم هجری می رسد – کلاغ های نشسته بر درختان قدیمی گردو در محلات می شکنند و با بالا آمدن خورشید، رفتگران زحمتکش، زباله ها را گاه با دست و در جایی که مقدور است با فرغون به سمت پارکینگ می برند. سختی های شهرنشینی در شهری که اجازه توسعه ندارد از این جهت است تا شاید بتواند در میراث جهانی ثبت شود.
اگرچه کوچه ها و دالان های باریک ماسوله بسیار خلوت است، ولی این وقت از سال حُسن دیگری هم دارد و می توان بافت تاریخی، مساجد تاریخی، ۲۷۳ خانه میراثی همچون خانه های تاریخی زحمتکش، شاپور اخوان، نصرت پزنده، کاویان پور، محسن خارابی، ابوالقاسم روستا، حمدالله حدیدی و… را به خوبی دید. خانه هایی با پنجره های چوبی و شمسه های تراش خورده و صدای آبی که از چشمه های محله می گذرد و بهتر از زمان شلوغی به گوش می رسد؛ سرمای جانکاه نیمه اسفندماه، حضور گردشگران نوروزی را هم به تعویق انداخته است.
بر اساس مستندات میراث فرهنگی، شهر تاریخی ماسوله در سال ۱۳۵۴ هجری خورشیدی با شماره ۱۰۹۰ در فهرست آثار ملی به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی به ثبت رسیده است، اما مجموعه حرایم حفاظتی منظر فرهنگی ماسوله طی دو مرحله در سال های ۷۶ و ۹۳ تعیین و به مراجع قانونی ذیربط ابلاغ شده است.
به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، قدمت استقرار و سکونت در ماسوله به زمانی باز می گردد که معدن سنگ آهن در «کهنه ماسوله» فعال بود و کارگران زیادی همراه با خانواده هایشان در کهنه ماسوله زندگی می کردند.
باستان شناسان می گویند قدمت سکونت در ماسوله به عصر آهن می رسد. این منطقه غنی از معادن آهن و کوره های ذوب آهن بود، ولی قدمت خود شهر ماسوله را تا قرن هفتم تخمین زده اند. برخی هم می گویند زمانیکه عون ابن علی در قرن سوم هجری در این دره به خاک سپرده شد، آرام آرام گرداگرد این بقعه، ساخت و سازهایی در شیب تند کوه صورت گرفت و حالا شاهد یکی از شهرهای تاریخی و پلکانی ایران هستیم.
با این حال بر تابلوی معرفی ماسوله در ورودی سوم و نزدیک به آبشار شهر نوشته شده است: «اسناد و بررسی های تاریخی حکایت از آن دارد که پس از واقعه حمله مغول، مردمانی از مناطق مختلف ایران، به همراه اهالی کهنه ماسوله به ماسوله فعلی مهاجرت و شهری بی نظیر برخوردار از الگوی کامل و منحصر بفرد از یک شهر ایرانی را در بستر شیب دار کوهستانی خلق کرده اند.
مطالعات باستان شناسی اخیر نشان می دهد که منظر فرهنگی ماسوله پیش از شکل گیری فعلی، دست کم به صورت پراکنده تا دوره عصر آهن از موقعیت استقراری و سکونتی برخوردار بوده است و نیز سفالینه های بدست آمده در داخل محدوده بافت با قدمت اشکانی – ساسانی حکایت از آن است که احتمالا محدوده بافت نیز تا این دوره های تاریخی به صورت پراکنده از موقعیت استقراری برخوردار بوده است.»
طبق گزارش یاسنت لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، دهکده ماسوله پنج محله داشت. این پنج محله به این شرح تقسیم می شد؛ «کَشِ سَر محله، کَشِ سَر پایین، مسجد بر، اسد محله و خانه بر.»
هر محله برای خود یک مسجد به نام های مسجد جامع، مسجد صاحب الزمان، مسجد کش سر علیا، مسجد کش سر سفلی، مسجد ریحان بر، مسجد خانه بر و مسجد اسد محله در اوایل قرن بیستم، شهر ماسوله، دو حمام و سه کاروانسرا داشت. همین تعداد نشان می دهد که این شهر روزگاری جمعیت فعال و پویایی داشته و به واسطه نزدیکی به راه قدیم ماسوله به سمت زنجان و تبریز، تجارت فعالی هم داشته است.
گزارش های نایب کنسول انگلیس در رشت نشان می دهد در اوایل قرن بیستم، بازار شهر ماسوله، ۴۰۰ دکان داشت که شامل نانوایی، عطاری، قصابی، داروخانه، کفاشی و بزازی بوده است.
آنچه این شهر تاریخی را ممتاز می کند، وجود مساجد تاریخی است که در سال های اخیر برخی از آنها توسط اداره میراث فرهنگی گیلان مرمت شده است. مسجد تاریخی «صاحب الزمان» ماسوله در محله «خانه بر»، یکی از آنهاست که با معماری بومی، با خشت و گل ساخته شده و بام مسجد نیز مانند خانه های ماسوله، گلی است.
مسجد تاریخی قنبرآباد از قدیمی ترین بناهای موجود در شهر تاریخی ماسوله است که در سال ۱۳۹۱ و به شماره ۳۰۹۴۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و قدمت این مسجد به دوره ایلخانی می رسد.
مسجد جامع، دیگر مسجد مهم شهر ماسوله است و مراسم علم بندی شهر ماسوله در روز هفتم ماه محرم در این مسجد برگزار می شود.
بقعه عون ابن محمد حنفیه ماسوله درست در کنار مسجد جامع قرار دارد. بنای قدیمی این بقعه در سال های گذشته تخریب و نوسازی می شود و متاسفانه بنای فعلی آن همخوانی زیادی با بافت تاریخی شهر ندارد. تصاویر بجا مانده از این بقعه نشان می دهد بنای قدیمی، آجری و با گنبدی هشت ضلعی و به شکل مخروط بوده است.
در اطراف بقعه فعلی، آثار قبور قدیمی مشاهده می شود و ساختمانی با تابلوی مجموعه فرهنگی عون ابن علی و موزه عون و کتابخانه نزدیک بقعه قرار دارد. در طبقه دوم ساختمان قدیمی مجموعه فرهنگی، بقایایی از یک ارسی پرکار را می توان دید که متاسفانه در اثر عدم رسیدگی بسیاری از شیشه های رنگی آن شکسته شده و در اثر تابش آفتاب و گذر سال ها، رنگ رخسار از چوب ها پریده است.
موزه تاریخ طبیعی، دیگر موزه این شهر بود که در آن حیوانات تاکسیدرمی شده را نگهداری می کردند و متاسفانه به گفته اهالی با فوت صاحب موزه، برای همیشه بسته شده است.
آفتاب بالا آمده است، ولی سوز و سرمای برف بجامانده در کوه های اطراف، در تمام شهر ماسوله می پیچد و تازه می فهمی چرا اهالی خود ماسوله تنها نیمی از سال در این شهر ساکن هستند.
