به گزارش «دنیای سفر» میراث فرهنگی ایران طبق طبقه بندی های رسمی ملی و بین المللی به دو بخش میراث فرهنگی و میراث طبیعی تقسیم می شود که میراث فرهنگی آن نیز شامل میراث ناملموس و ملموس است.
ایران تا کنون در حوزه میراث فرهنگی ملموس که شامل ابنیه و بافت ها و اشیای تاریخی و فرهنگی می شود، بیش از ۳۴ هزار اثر دارد که از این تعداد ۱۴ هزار بنای تاریخی، ۱۹ هزار محوطه، ۱۱۶ بافت و ۱۹۲ محدوده تاریخی بافت های شهری است.
اما در حوزه میراث منقول نیز ۲۴۲۵ شیء ثبت شده دارد و ۷۸ هزار شیء تاریخی و فرهنگی.
بیشترین آثار غیرمنقول ثبت ملی شده ایران در استان فارس قرار گرفته و استان های البرز و هرمزگان هم کمترین آثار ثبت شده را دارند. در استان فارس بیش از ۱۶۰۰ بنا و در استان البرز کمتر از ۲۰۰ بنا به ثبت ملی رسیده است.
اما هر کدام از این میراث ثبت ملی شده دارای عرصه ها و حرایمهایی هستند که برای هر کدام ضوابطی در نظر گرفته شده است. عرصه این آثار شامل محدوده ای تاریخی و فرهنگی می شود که به عنوان میراث فرهنگی غیر منقول در فهرست میراث ملی به ثبت می رسد و مبنای عمل همه اقدامات حفاظتی و معرفی اثر است.
اما حریم هم محدوده ای پیرامون و بلافصل اثر است که به منظور حفاظت و یکپارچگی و موجودیت اثر رسمیت یافته و مشمول ضوابط عمومی و اختصاصی تعیین شده می شود. در واقع ضوابط حریم مبنای عمل اقدامات عمرانی، زیربنایی و محیطی در محدوده اثر است.
بیش از هزار میراث طبیعی ثبت شده در ایران
از آنجا که بخشی از میراث فرهنگی کشور به میراث طبیعی اختصاص دارد باید گفت که در این حوزه نیز تا کنون یک هزار و ۱۵۴ اثر از جمله مناظر طبیعی، درختان کهنسال، بقایای دیرین شناختی جانوری و گیاهی و عوارض بی نظیر و کم نظیر جغرافیایی و نمونه های ارزشمند گیاهی و رویشگاههای آن ثبت شده اند.
نشانه هایی که جوامع امروزی از فرهنگ خود به جای می گذارد نیز شامل میراث معاصر است
در حوزه میراث فرهنگی ناملموس نیز ایران دارای بیش از سه هزار عنصر است که شامل سنت ها و نمودهای شفاهی، هنرهای اجرایی و نمایشی، آداب و رسوم اجتماعی، دانش و رفتارهای مربوط به طبیعت و کیهان و مهارت در هنرهای دستی سنتی می شود.
اما غیر از این دو گروه، در کل مساحت ایران میراث صنعتی، معاصر، دیجیتال، میراث زیر آب، مدرن و فرهنگی نیز وجود دارد. بنابراین طبق این دسته بندی می توان حتی نشانه هایی که جوامع امروزی از فرهنگ خود به جای می گذارند تا آیندگان دور را از ویژگی های فرهنگی خود آگاه کنند؛ شامل میراث معاصر است.
در این بخش میراث مدرن نیز شامل بناها و مجموعه هایی خواهد شد که عماری مدرن دارای ارزش فناوری، ارزش اجتماعی و هنری و زیبایی شناسی دارد.
۲۶ عنصر جهانی ایران
میراث ایران فراتر از کشور است. برخی از این آثار در فهرست های جهانی ثبت شده اند. چون ایران با اعلام پیوستن به کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو تا کنون توانسته ۲۴ اثر فرهنگی و دو اثر طبیعی را به ثبت جهانی برساند و این بدان معنی است که این میراث نه تنها متعلق به همه مردم ایران بلکه متعلق به همه مردم جهان فارغ از نژاد، مذهب، ملیت خاص است و حتی همه دولت ها موظف به حفظ و نگهداری از آن هستند.
درست مانند میراث ناملموس جهانی که ایران با الحاق به کنوانسیون ۲۰۳۳ یونسکو تا کنون ۲۱ عنصر را به ثبت رسانده است. ثبت این تعداد عنصر در فهرست میراث جهانی موجب شده تا جایگاه ایران در میان کشورهای دارای میراث جهانی ملموس با ۲۶ عنصر فرهنگی و طبیعی امسال به جایگاه دهم برسد.
میراث ناملموس جهانی
در حوزه میراث ناملموس نیز ایران پرونده های ملی زیادی دارد که آن را به یونسکو به عنوان میراث کشورمان ارائه کرده است مانند ردیف موسیقی ایرانی که در سال ۸۸ ثبت جهانی شد. در سال ۸۹ مهارت سنتی بافت فرش کاشان، مهارت سنتی بافت فرش فارس، هنر آئینی نمایشی تعزیه، آئین های پهلوانی و زورخانه ای و موسیقی بخشی های خراسان جهانی شد.
در سال ۹۰ پرونده مهارت های سنتی دریانوردی با لنج ایرانی و نقالی به عنوان هنر قصه خوانی ایرانی نظر کارشناسان را به خود جلب کرد و در سال ۹۱ نیز آئین قالی شویان مشهد اردهال عنوان جهانی، گرفت.
چوگان بازی سوار بر اسب همراه با موسیقی و روایتگری در سال ۹۶ و مهارت سنتی ساختن و نواختن دو تار در سال ۹۸ و برنامه ملی برای پاسداری از هنر خوشنویسی سنتی نیز در سال ۱۴۰۰ جهانی شدند.
در این میان برای آنکه پس از سال ها، یونسکو محدودیت هایی برای ثبت های جهانی و پرونده های ملی اعمال کرد، پرونده های ملی با سهمیه اندکی مواجه شدند اما همچنان استقبال از پرونده های چند ملیتی زیاد بود.
ایران هم از این فرصت استفاده کرده و به ثبت این نوع پرونده ها پرداخت به عنوان مثال در سال گذشته ساختن و نواختن عود، با همکاری ایران و سوریه، یلدا با همکاری افغانستان، سوزن دوزی ترکمن با همکاری ترکمنستان، پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی با همکاری ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، ترکیه و آذربایجان ثبت جهانی شدند.
در سال ۹۹ مراسم زیارت تادئوس مقدس، در همکاری مشترک میان ایران و ارمنستان و هنر نگارگری با همکاری ترکیه، جمهوری آذربایجان و ازبکستان در صدر نشست.
هنر ساخت و نوازندگی با کمانچه به عنوان یک ساز زهی آرشه ای با همکاری ایران و آذربایجان در سال ۹۶ نظر ارزیابان را به خود جلب کرد و در سال ۹۵ هم پخت نان نازک و فرهنگ مشترک؛ لواش با همکاری آذربایجان، ترکیه، قزاقستان و قرقیزستان جهانی شد. در سال ۸۹ نیز نوروز با همکاری ۱۲ کشور جهانی شد منتها با مدیریت ایران.
به واقع می توان گفت که طی سالهای اخیر تلاش برای نشان دادن وجه جهانی ایران با میراثی که در اختیار دارد، بیشتر شده است. حتی گاهی این تلاش ها برای بالا بردن جایگاه آماری آثار جهانی، موجب برخی انتقادها نیز شده است و آن هم متوجه بخش حفاظت است. منتقدان می گویند آیا همانقدر که تلاش برای ثبت جهانی است؛ از این آثار هم محافظت خواهد شد؟
ضعف ها و تهدیدها
اینها بخشی از سوالاتی است که منتقدان دارند اما وزارت میراث فرهنگی در یک تحلیل وضعیتی از حوزه میراث فرهنگی نقاط قوت و ضعفی را بررسی کرده و برای آنها ده راهکار داده است. نقاط ضعف شامل این موارد است:
ناکارآمدی و عدم تناسب ساختار تشکیلاتی رسمی با تکالیف حوزه معاونت میراث فرهنگی، ضعف در حفاظت و پشتیبانی حقوقی برای پیگیری مخاطرات و تخریب آثار تاریخی، ضعف هماهنگی بین بخشی در درون وزارتخانه، کمبود نیروی انسانی متخصص و ساختارمند نبودن توانمندسازی نیروی انسانی موجود، عدم تناسب ضوابط مالی، بودجه ای با نیازهای حوزه میراث فرهنگی.
عوامل تهدید نیز شامل این موارد بوده است که میراث فرهنگی ملی و جهانی را در بر می گیرد:
ضعف در پذیرش مرجعیت حوزه میراث فرهنگی و انجام وظایف قانونی حفاظت توسط سایر دستگاه های اجرایی، افزایش تصاعدی جرایم و تبلیغات غیر مجاز علیه میراث فرهنگی در فضای مجازی ارجحیت توسعه بر حفاظت از میراث فرهنگی در سیاست های اجرایی کشور و وجود تعارض منافع گروهی، کمبود سطح سواد میراثی، شناخت و باور و اجماع عمومی نسبت به میراث فرهنگی به عنوان رکن توسعه پایدار فرهنگی و اقتصادی، عدم به روز رسانی قوانین با توجه به تغییرات سیاست های عمرانی و توسعه ای کشور، وجود مقررات مانع جذب نیروی انسانی برای موزه های تازه تأسیس و نامشخص بودن وضعیت حرائم.
راهبردهای میراث فرهنگی
ده راهکار وزارت میراث فرهنگی شامل موارد زیر است:
تحقق حکمرانی و جایگاه فرابخشی نهادی، افزایش سواد میراثی جامعه، مرجعیت بخشی به میراث فرهنگی، استانداردسازی و ارتقای زیرساختهای حفاظت و گردشگری، ایجاد صنعت معرفی میراث فرهنگی و گسترش تولید محتوای چند رسانه ای، ارتقای جایگاه ایران در مناسبات فرهنگی جهان، بهره گیری از ظرفیت تشکل های غیر دولتی، توسعه سرمایه گذاری بخش خصوصی، ایجاد نهضت خوانش، تبیین و روایتگری و بازدید از موزه ها و بناها به مثابه کالای فرهنگی اولویت دار در نزد مردم.
