به گزارش «دنیای سفر» ورف چال (برف چال) واژه مازندرانی و به معنای چاهی است که اهالی روستای “آب اسک” هر ساله در یکی از روزهای ماه اردیبهشت حفر کرده و داخل آن را پر از برف می کنند. این آیین در منطقه ای به نام اسک وش برگزار می‌شود و به طور سنتی به جز چند سال در دهه اخیر، در روز جمعه برگزار می‌شد.
اردیبهشت ماه برای مرم دیار بام ایران، رنگ و بوی دیگری می‌گیرد و همه چیز را می‌توان از فوران جنب و جوش‌های زنانه و مردانه، در روستای “آب اسک” از توابع بخش کوهستانی لاریجان شهرستان آمل دید.
دومین ماه هر سال برای آب اسکی‌ها خاطره انگیز است، خاطره‌ای به درازای بیش از ۶۰۰ سال هجری شمسی، خاطره‌ای از جنس همکاری و همیاری برای برپا داشتن آیین “ورف چال” و خاطره‌ای از تجربه یک روزه حمکرانی زنان بر روستا ، موسوم به “زن شاهی”.
آئینی آمیخته با مذهب
همه چیز در یک روز اردیبهشت ماه در حدود ۶ قرن پیش آغاز شد. این را پیران روستای آب اسک می گویند.
امیر فکریان که در آستانه ورود به هشتمین دهه عمرش است، آیین ورف چال را مهم‌ترین آیین بر جای مانده در روستای آب اسک می داند که گذشت زمان تاکنون نتوانسته است تغییری در چگونگی برگزاری آن ایجاد کند.
وی به خبرنگار ایسنا گفت: آیین ورف چال حدود ۶۰۰ سال پیش آغاز شد و آغازگر آن هم امامزاده “سیدحسن ولی” از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) بود.
اگر چه فکریان قادر نیست تا جزئیات تاریخی این آیین را تشریح کند، ولی رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی شهرستان آمل با تائید بر آمیختگی این آیین در افکار عمومی مردم منطقه با مذهب و دین، گفت: روایت است که امامزاده سیدحسن ولی از ورامین به سمت “نیاک” لاریجان درحرکت بود که در منطقه “اسک وش” به افرادی بر می خورد که در حال کندن چاه آب بودند.
مهدی بهمنی افزود: این شخصیت بزرگوارعلت این کار را از آنان جویا می شود و آنان می گویند که چند نقطه را به منظور کندن چاه برای تامین آب مزارع و احشام خود انتخاب کردند ولی هر چه کندند به آب نرسیدند و تلاششان بی نتیجه بود.
او ادامه داد: بر اساس روایت ها، سیدحسن ولی با عصایی که در دست داشت، محلی را نشانه گذاری می کند و به افراد حاضر می‌گوید که اگر آنجا را بکنند، به آب می رسند و آنان نیز پس از چند متر کندن متوجه می شوند آب از دل زمین فوران کرده است.
بهمنی گفت: این موضوع سبب شد تا اهالی منطقه از جمله روستای آب اسک از آن زمان تاکنون همه ساله آیینی را با نام ورف چال در منطقه اسک وش در اطراف کوه دماوند اجرا می‌کنند که در واقع گرامی داشتن آن واقعه‌ای است که با نشانه گذاری عصای امامزاده سیدحسن ولی رخ داد.
ورف چال
ورف چال واژه مازندرانی و به معنای چاهی است که اهالی روستای اسک هر ساله در یکی از روزهای ماه اردیبهشت حفر کرده و داخل آن را پر از برف می کنند.
این آیین در منطقه ای به نام اسک وش برگزار می شود و به طور سنتی به جزء چند سال در دهه اخیر، در روز جمعه برگزار می‌شد.
علت تغییر روز برگزاری این آیین به غیر از روز جمعه هم در این سال ها هجوم افراد غیر بومی و غیر محلی به منطقه بود که اعتقاد اهالی روستای اسک سبب می شد تا سنت برگزاری از روال عادی و همیشگی خارج شود. با این وصف، امسال بار دیگر برگزاری آیین به روز جمعه پانزدهم اردیبهشت بازگشت تا سنت حاکم بر آن حفظ شود.
روستای آب اسک در حدود کیلومتر ۹۰ جاده هراز واقع است و مسیر منتهی به اسک وش هم از شهر رینه، آبگرم و منطقه لار در ارتفاعات قله دماوند می گذرد.
پس از اعلام زمان برگزاری مراسم ورف چال از سوی شورای اسلامی روستا و هیات امنای ویژه برگزاری این آئین ، تکاپو برای برگزاری آن در روستای اسک آغاز می شود.
زیارت آستانه سیدحسن ولی، مقدمه ای بر برگزاری آئین
اهالی روستای اسک بر اساس اعتقاد و باور قدیمی، یک روز پیش از برگزاری مراسم ورف چال به زیارت آستانه سیدحسن ولی در روستای ” نیاک” می روند .نیاک روستایی در نزدیکی روستای اسک است.
آرمگاه سیدحسن ولی که در دل روستای سرسبز، کوهستانی و تاریخی نیاک با کوچه هایی باریک و سراشیبی و سربالایی های فراوان واقع است، عصر پنجشنبه پیش از برگزاری مراسم ورف چال میعادگاه مردم منطقه است.
اهالی روستای آب اسک در این روز با سینی های نذری تزئین شده با غذاهای محلی و خرما به آستانه سیدحسن ولی می روند و ضمن ادای احترام به این نواده امام حسن مجتبی (ع)، برای مردگانشان خیرات می کنند.
“سقاء حسن زاده” خادم آستانه سیدحسن ولی در این باره به خبرنگار ایسنا می گوید: که ورف چال را خوب می شناسد و عصایی را نشان می دهد که امامزاده سید حسن ولی با آن محل حفر چاه را به مردم منطقه نشان داده بود و همچنان به عنوان یادگاری در مقبره اش نگهداری می شود.
“برف چال”، بزرگ ترین دورهمی آملی‌ها برای گذر از خشکسالی است
وی می‌افزاید: امامزاده سیدحسن ولی با این عصا مکان چاه را که در روز ورف چال باید مردان از برف پر کنند، مشخص کرده بود و افرادی که برای زیارت و کسب اجازه جهت برگزاری مراسم ورف چال به اینجا می آیند با چای، میوه و نان محلی پذیرایی می شوند.
وی ادامه می دهد: اهالی نیاک دو روز پیش از ورود آب اسکی ها نان محلی درست می کنند، پنیر فراهم می آورند و به استقبال آب اسکی‌ها می روند و این رسمی بوده که باز هم توسط امامزاده سیدحسن ولی بنیان گذاشته شده بود و همچنان ادامه دارد.
شب ورف چال بلندتر از شب یلدا
عمه احترام، از زنان روستای اسک که چند دهه ای از روزهای پیش از ورف چال را به چشم دیده و ساکن این روستاست، می‌گوید: عصر پنجشنبه و در واپسین ساعات مانده به مراسم ورف چال، روستای آب اسک شلوغ تر از روزهای عادی سال می شود و همه افرادی که به نوعی ارتباط فامیلی دور و نزدیک دارند، میهمان این روستا می شوند.
وی افزود: جمعی از زنان این روستا هم چند روز مانده به مراسم با پخت نان محلی و شیرینی های سنتی خود را برای برگزاری مراسم آماده می کنند و به طور معمول نیز این کار میان زنان سه طایفه بزرگ روستای اسک شامل طایفه امیر، درزی و قادی تقسیم می شود.
او ادامه داد: در این بین زوج های جوانی که در این روستا بتازگی زندگی مشترکشان را آغاز کردند، با پخت شیرینی مخصوصی که به رشته های رنگی و نیز تخم مرغ های پخته مرسوم است، در مراسم شرکت می کنند تا همه بدانند که چه کسانی به تازگی زندگی مشترکشان را آغاز کردند.
عمه احترام می گوید: شب قبل از مراسم ورف چال، تازه عروس ها به همراه قوم و خویشان این غذاهای مخصوص را به عنوان کادو به خانه داماد می برند. آنها از خانواده داماد با شیرینی هایی که در سینی گذاشته‌اند پذیرایی می کنند و باقی شیرینی‌ها را هم به داماد می سپرند تا روز جمعه به منطقه اسک وش ببرد و پس از مراسم ورف چال از مردم پذیرایی کند.
وی افزود: شب قبل از مراسم ورف چال برای اهالی آب اسک شبی طولانی است حتی طولانی‌تر از شب یلدا و مردم تا پاسی از شب همچنان در تکاپو هستند و گاهی میهمانی برگزار می کننند و دور هم جمع می شوند وبه نوعی در این شب همه با هم دوست هستند و با گرمی با هم برخورد و شادی می کنند.
زن شاهی
صبح روز مراسم ورف چال در روستای آب اسک، نان را اهالی روستای نیاک برای آب اسکی ها می برند که به نوعی نان نذری است.
بر اساس رسوم دیرینه، مراسم ورف چال در آمل فقط با حضور مردان برگزار می شود و هیچ زنی حق حضور در آن را ندارد. دراین روز همچنین هیچ مردی حق ماندن در روستا را ندارد و البته زنان روستا نیز این اجازه را به هیچ مردی نخواهند داد.
در این روز زنان اسکی در روستا می مانند و مردان در پی برگزاری مراسم برف چال از روستا خارج می شوند و به این گونه است که زنان روستا به صورت موقت زمام امور روستا و به اصطلاح حکومت را در دست گرفته و برنامه ‘زن شاهی’ را در میان خودشان اجرا می کنند.
زنان روستای آب اسک برای تحقق هدفشان از میان خود حاکمی بر می‌گزینند تا به نظام حکومتی که به طور موقت در روستا ایجاد شده سر و سامان دهند و این مراسم تا نزدیک ظهر ادامه دارد و با پذیرایی میهمانان با غذاهای متنوع سنتی که بر مبنای ادای نذورات جمع آوری می شود، پایان می یابد.
یکی از زنان روستای آب اسک دراین باره می گوید: در این روز زنان در میدان بزرگ روستا جمع می شوند و از میان خودشان ۶ تا ۷ نفر را به عنوان شاه، وزیر و کشیک انتخاب می کنند.
“جمیله قربانی” به خبرنگار ایسنا گفت: آنان با لباس های محلی ومردانه، اجازه ورود هیچ مردی را به داخل روستا نمی دهند و در ورودی روستا اگر مردی قصد ورود داشته باشد، زنان او را با چوب و چماق به باد کتک می گیرند.
به گفته وی، مراسم زن شاهی تا قبل از پایان یافتن مراسم ورف چال مردان با اجرای برنامه های شاد و مفرح، آئین های سنتی، توزیع غذاهای پخته شده و سوغات تازه عروس ادامه می یابد.
حفر چاه توسط مردان
مردانی که به منطقه اسک وش می روند، قبل از هر کاری اقدام به حفر یک حلقه چاه می کنند که حدود ۱۰ متر عمق و یک متر پهنا دارد. پس از آن نیز به دامنه کوه دماوند می روند و با کندن تکه های یخ زده برف و حمل آن به طول حدود یک کیلومتر، به محل چاه حفر شده می آورند و آن را داخل چاه می ریزند تا پر شود.
برگزار کنندگان این آئین معتقدند که با ریختن برف در چاه، آب مورد نیاز مردم منطقه از جمله دامداران و رهگذران در فصل گرم سال تامین می شود.
یکی از ویژگی های این مراسم حضور افراد سنین مختلف است که هر فردی به تناسب سن و قدرتش برف را کنده و به محل چاه حمل می کند. مردان حاضر در این مراسم پس از پر شدن برف در چاه، سفره بزرگی را کنار آن پهن می کنند و با خوردن غذاهای سنتی که به همراه آوردند، جشن می گیرند.
به طول معمول هر فرد آب اسکی که به این مراسم می رود برای ۱۰ نفر دیگر غذا به همراه می برد تا اگر میهمانانی هم در مراسم حضور دارند، از آنان پذیرایی کنند.
ثبت ورف چال در فهرست آثار معنوی
اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران اعلام کرده که این آئین سنتی و مذهبی حدد یک دهه پیش در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شد و این اداره کل هر ساله و در زمان برگزاری این آئین به همراه اهالی روستای اسک مشارکت دارد. البته تلاش های اولیه در قالب پیشنهاد برای به ثبت رساندن آن در فهرست آیین های کهن جهانی شده، اما برخی آثار و آیین های مهم‌تر در استان در نوبت قرار دارد و پس از آن ثبت این آئین هم پیگیری خواهد شد.
مردم مازندران آیین‌های سنتی زیادی دارند که با گذر زمان بسیاری از آنها به فراموشی سپرده شده است.
آیین سنتی ورف چال به همراه تعداد دیگری از آئین های کهن این استان همانند تیرماه سیزده شو و نوروز خوانی همچنان برگزار می شود، اما تداوم برگزاری آنها به همراه احیای تعداد دیگری از آیین ها که بخشی از هویت مردمان مازندران است، نیاز به همت عالی نهادهای فرهنگی دارد.
