به گزارش «دنیای سفر» گردشگری در محیطی صورت می گیرد که متشکل از انسان و ویژگی های طبیعی است. محیط انسانی متشکل از عوامل و فرایندهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. محیط طبیعی نیز گیاهان، جانوران و زیستگاه های آن هاست. از آنجایی که محیط انسانی و محیط طبیعی در هم آمیخته اند و فعالیت انسانی نیز بر محیط طبیعی اثر می گذارد و از آن اثر می پذیرد، از این رو دستیابی به گردشگری پایدار یکی از مسائل مهم در مدیریت و برنامه ریزی سرزمین و حفظ منابع طبیعی است.
این پژوهش توسط کفاح شیبانی نیا، دانش آموخته کارشناسی ارشد محیط زیست دانشگاه علوم کشاورزی گرگان، صدیقه عبداللهی، دکتری محیط زیست و آمایش محیط زیست از دانشگاه ملایر و مرجان محمدزاده، دانشیار گروه محیط زیست دانشگاه علوم کشاورزی گرگان، انجام شده که نشان می دهد رشد و گسترش گردشگری از پدیده های مهم اواخر قرن بیستم است که با سرعت در قرن جدید ادامه دارد.
فعالیت گردشگری امروز به عنوان یکی از مهم ترین و پویاترین فعالیت ها در جهان مطرح است؛ به طوری که شمار گردشگران خارجی و داخلی و میزان درآمدزایی آن در سطح جهانی پیوسته رو به افزایش است. باید توجه کرد علی رغم مزایای فراوان این صنعت در بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی کشورهای مختلف، چنانچه توسعه آن همراه با سیاست گذاری ها و برنامه های منطبق بر نگرش محیط زیستی و با تاکید بر پایداری توسعه نباشد، به طور حتم موجب بروز تاثیرات منفی فراوان بر محیط زیست خواهد شد که علاوه بر تخریب و کاهش کیفیت طبیعت و جلوه های طبیعی و مصنوعی در نهایت به کاهش جاذبه سرزمین های تحت تاثیر برای گردشگران داخلی و خارجی منجر می شود. در نتیجه فرایند توسعه پایدار صنعت گردشگری نیز دچار وقفه و اختلال می شود.
گردشگری در بستر محیط جغرافیایی صورت می گیرد که متشکل از محیط طبیعی و فرهنگی اجتماعی است. هر یک از این ۲ محیط متشکل از عواملی هستند که به نوعی بر گردشگری تاثیرگذار است و از آن تاثیر می پذیرد. گردشگری می تواند اثرات متفاوت و قابل توجهی در منطقه گردشگرپذیر بر جای بگذارد. این اثرات می توانند اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و محیط زیستی باشند. با توجه به پیچیدگی و همچنین گستردگی فعالیت های گردشگری اثرات ناشی از آن نیز ابعاد به هم پیوسته بسیاری دارند که باید در مطالعه اثرات گردشگری به آن ها توجه شود. در بررسی و ارزیابی اثرات گردشگری گرایش بسیاری به تاکید بر اثرات مثبت و نادیده انگاشتن و یا عدم توجه لازم به اثرات منفی ناشی از آن وجود دارد. حال آن که بیشتر پژوهش های انجام گرفته پس از دهه ۱۹۷۰ نشان دهنده این امر هستند که اثرات منفی گردشگری از اثرات مثبت آن بیشتر است. در پی رشد روزافزون گردشگری این صنعت می تواند اثرات مخرب و جبران ناپذیری را بر محیط و جوامع محلی وارد آورد.
از مطالعات صورت گرفته در مورد اثرات گردشگری می توان به مواردی اشاره کرد که یکی از آن ها بررسی اثرات حضور گردشگران بر منابع محیط زیستی بخش طرقبه در شهرستان مشهد است، نتیجه مطالعات نشان داد که روند کنونی بهره برداری از طبیعت علی رغم برخی فعالیت ها و تمهیدات محدودکننده فراتر از ظرفیت تحمل محیط بوده است و بیم آسیب های جدی و نابودی توان های طبیعی و البته اقتصادی در منطقه می رود. همچنین در مطالعاتی اثرات محیط زیستی گردشگری بر سواحل شهر رامسر بررسی شد که مهم ترین آن ها تخریب پوشش گیاهی، آلودگی آب های ساحلی و از بین رفتن چشم انداز ساحلی است.
در مطالعه ای دیگر با هدف بررسی تاثیرات اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و محیط زیستی توسعه گردشگری شهرستان مشکین شهر نتایج نشان می دهد که توسعه گردشگری در شهرستان مشکین شهر آثار نامطلوبی را در محیط زیست به وجود آورده است. توسعه گردشگری نیز در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهرستان مشکین شهر تأثیر داشته است.
با توجه به موارد گفته شده، باید توسعه گردشگری را زمانی پایدار بنامیم که مخرب نبوده و امکان حفظ منابع آب و خاک، منابع ژنتیکی، گیاهی و جانوری را برای آیندگان فراهم آورد. در واقع گردشگری پایدار، گردشگری است که بتواند در یک محیط، در زمانی نامحدود ادامه یابد و از نظر انسانی و فیزیکی به محیط زیست آسیب نرساند و تا بدان حد فعال باشد که به توسعه سایر فعالیت ها و فرایندهای اجتماعی لطمه ای وارد نسازد. گردشگری، در بسیاری از کشورها که توسعه کم و ناچیز در توسعه این بخش از اقتصاد دارند، فعالیت جدیدی محسوب می شود.
در زمینه رشد بالای گردشگری در دهه های اخیر و پیش بینی اینکه گردشگری، بزرگ ترین صنعت صادراتی در سال ۲۰۲۰ خواهد شد، کشورها، اهمیت زیادی برای توسعه گردشگری در نظر گرفته اند. اما به خاطر جوان بودن این صنعت، مثال های کمی وجود دارد که نشان دهد چگونه رشد گردشگری بی نظم و بدون برنامه ریزی، می تواند نتایج منفی اغلب همراه با صدمه های جبران ناپذیر به محیط زیست داشته باشد و همچنین نتایج منفی را برای ارزش های فرهنگی- اجتماعی یک جامعه به وجود آورد.
بنابراین برنامه ریزی گردشگری منسجم، اهمیت زیادی به رهیافت طولانی و جامع دارد تا به توسعه پایدار هماهنگ با توسعه کلی دست یابد. با توجه به این که توسعه گردشگری می تواند آثار و منافع مثبت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی محیط زیستی و از سوی دیگر آثار منفی در ابعاد مختلف، به ویژه در بعد محیط زیستی در جامعه گردش پذیر داشته باشد باید اصولی اتخاذ شود تا با ایجاد تعادل بین بخش های مختلف این توسعه اثرات مثبت بیش از اثرات منفی شده و به مدیریت پایدار این صنعت دست یافت.
راهکار کاهش یا حذف اثرات منفی گردشگری، توسعه پایدار آن و اصل برنامه ریزی برای گردشگری است. برای رسیدن به هدف توسعه پایدار، برنامه ریزی گردشگری باید به اندازه کافی متمرکز باشد و برای این کار لازم است تا گردشگری در مقیاس های کوچک، به وسیله یک گردشگری با مقیاس بزرگ تر و یکپارچه تر و وابسته به منابع فرهنگی و طبیعی جایگزین شده و سیاست ها از کمیت به سوی کیفیت هدایت شود. به منظور دستیابی به گردشگری پایدار گام نخست را می توان شناسایی پتانسیل ها و جاذبه های طبیعی و همچنین موانع و محدودیت های توسعه توریسم دانست. بدون آگاهی و شناخت استعدادها و توان های بالقوه و بالفعل در هر منطقه، امکان برنامه ریزی و پیش بینی میسر نخواهد بود.
در واقع شناخت استعدادهای اقتصادی، طبیعی و انسانی هر منطقه برای پژوهشگران و برنامه ریزان این امکان را فراهم می سازد تا براساس وضع موجود و توان منطقه، به ارائه راهکارهای بهتر و عملی تر برای توسعه توریسم منطقه بپردازند و زمینه های درآمدزایی، ارتقاء سطح رفاه اقتصادی- اجتماعی منطقه و در نهایت توسعه پایدار را فراهم آورند. بنابراین برنامه ریزی برای گردشگری به تنهایی و جدا از سایر بخش های اقتصادی کافی نیست؛ بلکه برای گردشگری پایدار و مؤثر باید در کل اقتصاد، یکپارچگی به عمل آید که این امر محتاج برنامه ریزی و مدیریت متمرکز است، به طوری که در آن انواع مختلف توسعه ها مشخص شده باشد.
با توجه به تعریف گردشگری از سوی سازمان جهانی گردشگری، گردشگری ای پایدار است که هم زمان با حفظ و افزایش فرصت ها برای آینده، نیازهای مناطق میزبان و گردشگران حاضر در آن منطقه را فراهم کند، توسعه پایدار گردشگری به عنوان راهنمایی برای مدیریت کلیه منابع قلمداد می شود، به طریقی که بتوان نیازهای زیبایی شناختی، اقتصادی و اجتماعی را تا زمانی برآورده ساخت که همگنی فرهنگی و سیستم های حفاظت زندگی فراهم شود.
بهبود مدیریت محیط زیستی گردشگری با معرفی راه ها و روش های کاستن و تصحیح آسیب هایی که بیشتر منابع موجود گردشگری با آن مواجه شده اند، گام اول جهت نیل به اهداف توسعه پایدار گردشگری است. در واقع مدیریت منابع و توسعه گردشگری باید به صورتی انجام شود که در کنار تامین نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیبایی شناختی، تمامیت فرهنگی، فرایندهای ضروری محیط زیستی، تنوع زیستی و سیستم های بقا حفظ شوند.
مدیریت گردشگری خصوصا گردشگری پایدار در بسیاری از کشورها، به منزله نمادی از هویت فرهنگی، طبیعی و انسانی بخش های مهم اقتصاد جامعه محسوب می شود. از این رو پایداری در گردشگری، مستلزم توجه نظام مند به ابعاد فنی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، تاریخی و محیط زیستی در حرکت به سوی استفاده از جاذبه های گردشگری مطابق با نیاز امروز و حفظ و ماندگاری این منابع برای آینده است.
بسیاری، اهمیت گردشگری را صرفا در ایجاد درآمد و فرصت های شغلی می دانند؛ در حالی که اهمیت و عظمت گردشگری به منافع اقتصادی محدود نمی شود و در صورت برنامه ریزی و توسعه برنامه ریزی شده، گردشگری قادر است که به بهبود شاخص های عدالت اجتماعی، ارتقای سطح زندگی، رفاه عمومی، تعادل و توازن منطقه ای منجر شود.
این پژوهش در فصلنامه «انسان و محیط زیست» نشریه علمی انجمن متخصصان محیط زیست ایران منتشر شده است.
