در سلسله گزارش های گذشته به اهمیت حفظ و صیانت از میراث فرهنگی و همچنین آثار و بناهای تاریخی که مورد بی مهری متولیان قرار گرفته اند، تا جایی که برخی از آن ها به ورطه نابودی کشیده شدند، اشاره کردیم. همانطور که گفته شد ایران با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی از موارث فرهنگی غنی نیز بهره مند است و یکی از دغدغه های امروز نگهداری درست از این آثار است که مانند شناسنامه یک ملت و بیانگر فرهنگ و خاطرات گذشته ایران هستند.
در این گزارش به بررسی یکی از قدیمی ترین محله های تهران می پردازیم، محله ای که از دل آن افردا نام داری بیرون آمدند و روزی محل گذر آدم حسابی های تهران بوده است. «عودلاجان» (اودلاجان) از آن محله های قدیمی است با باغات و خانه های باشکوه بسیار. خانه مدرس، باغ ملک الشعرا، کاخ گلستان و عمارت مسعودیه در این منطقه جای گرفته اند.
محله «عودلاجان» به عنوان یکی از پنج محله تاریخی تهران، با توجه به نزدیکی به ارگ سلطنتی، سابقه طولانی در اسکان دادن اعیان و اشراف و صاحبان مناصب در ادوار مختلف تاریخ دارد. مجاورت این محله با بازار نیز از مهم ترین دلایل حضور اقوام و قومیت های مختلف اعم از یهودیان، اعراب و … در این محله بوده است.
ساکنان این محله در قدیم بیشتر کلیمی بوده اند و زرتشتیانی نیز در این محله سکونت داشتند. همچنین برخی از مشاهیر تاریخ معاصر ایران مانند خاندان قوام الدوله، خاندان مستوفی، نصیرالدوله بدر نخستین وزیر فرهنگ دوره پهلوی و سید حسن مدرس نماینده مجلس شورای ملی در «عودلاجان» ساکن بودند.
«عودلاجان» از جنوب به میدان مولوی، از شمال به خیابان امیرکبیر و سرچشمه، از غرب به شمس العماره و ضلع شرقی آن به امامزاده یحیی محدود می شود و هم اکنون محله های پامنار، ناصرخسرو و امام زاده یحیی را در برگرفته است. گذر باغ نظام الدوله، گذر در حمام نواب، گذر شتر گلو، گذر مسجد حوض، گذر در مدرسه و کوچه های نظام العلما، سردار، سپهدار، شاه بیاتی، معین الملک، حاجی علی، آقا موسی تاجر، میرزا آقاجان، خدابنده لو، حاجی آقا بابا، آقا محمد محمود، سهراب خان، نقاره چی ها، هادی خان و محمدخان امیر تومان از جمله گذرها و کوچه های عودلاجان هستند.
اما محله قدیمی تهران که هویت و شناسنامه آن است و خاطرات تهران قدیم را یدک می کشد، امروز رنگ و بوی دیگری دارد؛ رنگ پریده است و دیگر بوی زندگی نمی دهد. محله ای که روزی عیان نشین بوده، امروز تبدیل به انباری برای بازار شده و برخی خانه های قدیمی و فاقد مالک آن جایگاه معتادان و افراد خطرناک شده است.
هدف از نوشتن این گزارش، حفظ هویت و خاطرات تهران است. عودلاجان یک بافت تاریخی است که جای جای آن از بناها و خانه های تاریخی مملو است اما تاکنون خیلی از این بناها از بین رفته اند و یا در آستانه از بین رفتن هستند. در طول دو دهه اخیر اتفاقات زیادی برای عودلاجان و آثارش افتاده که بررسی آن ها در یک گزارش نمی گنجد، بنابراین در این گزارش به بررسی چالش های نوسازی بافت تاریخی «عودلاجان» می پردازیم.
از ثبت ملی «عودلاجان» تا چالش های نوسازی بافت قدیمی آن
بر همین اساس محمدابراهیم طریقت رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران در اردیبهشت سال ۸۴ اعلام می کند: محله عودلاجان نیز مراحل ثبتی خود را در فهرست آثار ملی طی می کند و به جز آن ما به دنبال ثبت دروازه محمدیه، مسجد امام و مسجد جامع نیز هستیم.
پس از آن محله «عودلاجان» در اسفندماه سال ۸۴ به شماره ۱۵۳۸۱ به ثبت ملی می رسد. اما از آنجایی که ثبت ملی یک محوطه تاریخی در حفاظت و نگهداری آن نقش چندانی ندارد، نمی توان فقط به ثبت یک اثر تاریخی دلخوش شد.
با توجه به تخریب ها و آسیب هایی که در طول سال ها به بافت آن وارد شده بود، بحث های عملیات نوسازی بافت قدیمی این محوطه و بازار مطرح بودو قرار بر این شد که این محله را به یک محور فرهنگی در تهران تبدیل کنند.
در این راستا، مهدی چمران – رییس شورای اسلامی شهر تهران – در حاشیه یکصد و هفتاد و هشتمین جلسه علنی شورای شهر تهران (مهرماه ۸۴) درباره طرح بازسازی محله عودلاجان می گوید: جلسات هماهنگی برای عملیات نوسازی در منطقه بازار و محله عودلاجان در حال برگزاری است.
سپس در شهریور ۸۶ سیدمهدی ناظم رضوی – رییس وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران – درباره بافت تاریخی «عودلاجان» که در دوره ی رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران قرار بود، به منطقه صنایع دستی تبدیل شود، اظهار می کند: این سازمان هر فضایی را که مناسب ببیند، با آن به دید یک منطقه صنایع دستی برخورد می کند. این سازمان درحال عام کردن مساله صنایع دستی برای مردم است. به همین دلیل، برای ایجاد کارگاه های آموزشی و انجام طرح های اجرایی در این زمینه درپی توافقی با شهرداری تهران این کارگاه ها در پارک ها ایجاد می شوند. همچنین با وجود محدودیت های موجود از افراد با تجربه و متخصص در هر رشته استفاده می شود.
اما بهمن ۸۶ سیف الله جوان، معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران درباره طرح های مربوط به محله ی عودلاجان که قرار بود، به عنوان یک محور فرهنگی در شهر تهران ایجاد شود، می گوید: حقیقتا من در جریان این موضوع نیستم و برای نخستین بار این پروژه را از زبان شما شنیده ام. پس از سپرده شدن این سمت به من در دفتر تهران، تاکنون هیچ اطلاعاتی درباره این موضوع در اختیار من قرار نگرفته است.
تعرض به حریم بصری «عودلاجان»
در آن روزها اخبار «عودلاجان» فقط بوی یاس و ناامیدی می داد؛ هر روز به حریم آن تعرض می شد و سعی می کرند بافت تاریخی این محله را تخریب و به قولی مدرن کنند.
*درخرداد سال ۸۵، سرپرست وقت شهرداری منطقه ۱۲ تهران بدون استعلام از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران مجوز ساخت مجتمعی را با حدود ۲۰۰ متر مساحت داد و اوایل سال ۸۶ کلنگ ساخت این ساختمان ۱۰ طبقه در بافت تاریخی عودلاجان به زمین زده شد.
در چهار راه سرچشمه، کنار مسجد نبی فاطمه و نبش کوچه شهید جاویدی (میرزا محمود وزیر) تیرآهن هایی سر به فلک کشیده وسط بافت تاریخی عودلاجان بالا می رفتند و دید همه بناها و کوچه پس کوچه های قدیمی این منطقه تاریخی را می گرفتند.
مهدی معمارزاده -کارشناس فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران آبان ۸۶ در این باره به خبرنگار ایسنا می گوید: خردادماه سال ۱۳۸۵ سرپرست وقت شهرداری منطقه ۱۲ بدون استعلام از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران مجوز حدود ۳۳/۵ متر کاربری تجاری، پارکینگ و اداری به مالک زمین داد. این ساخت وساز با این ارتفاع، بهارستان، مجلس و محدوده اطراف بافت تاریخی را تحت تاثیر قرار می دهد و اگر این ساخت وساز به پایان برسد، یکی از لکه های سیاه پرونده ی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است، چون بر معضلات آلودگی هوا، ترافیک و مسائل بافت مرکزی تهران تاثیرگذار است.
معمارزاده ضوابط ارتفاع ساخت وساز را در این منطقه ۷/۵ متر اعلام و اضافه می کند: این ساخت وساز درحالی صورت می گیرد که هیچ مجوزی ازسوی سازمان به مالکان و شهرداری داده نشده است. در طرح جامع تهران، ساخت وساز در مناطق تاریخی، حد دو طبقه است، نه ۳۳/۵ متر، به همین دلیل، وزارت مسکن و شهرسازیی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و شهرداری مسؤول پی گیری این مشکل هستند.
محمدحسن محبعلی – مدرس دانشگاه و آسیب شناس بناهای تاریخی – دی ماه ۸۶ این ساخت وساز را فاجعه می نامد و اظهار می کند: این ساخت و سازها در این بافت ها موجب زیر پا گذاشتن ضوابط می شوند و جای این اقدامات در آن منطقه نیست. با این کار، مشکلات در آینده به گونه ای می شوند که ۲۰ سال دیگر، بزرگ ترین مشکل شهری همین ساخت و سازها خواهد شد و باید آن ها را خراب و منطقه را آزاد کرد. مشخص نیست، شهرداری چگونه به این ساخت و سازها مجوز می دهد و با این روند، در آینده هیچ بافت تاریخی باقی نمی ماند.
اسکندر مختاری- مدیر وقت پایگاه محور تاریخی فرهنگی تهران نیز اسفند ۸۷ در این باره می گوید: ساخت وساز در بافت تاریخی عودلاجان بدون مجوز سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و حتی نامه ای از کمیسیون ماده پنج درحال انجام است. با وجود مکاتبه هایی که این سازمان میراث فرهنگی برای جلوگیری از ساخت وساز در منطقه انجام داده، ولی به دلیل نفوذ مالک، تاکنون از همه موانع و ضوابط قانونی رد شده است و هنوز به کار خود ادامه می دهد. اما باید هرچه سریع تر این ساخت وساز متوقف شود و طرح از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری توسط شهرداری استعلام شود تا سازمان نظر خود را اعلام کند. ازسوی دیگر، شهرداری منطقه باید نسبت به تراکمی که به مالک داده، پاسخگو باشد که براساس چه موازین قانونی این پروانه صادر شده است.
اما این اعتراض ها و اخطارها بی نتیجه می ماند و ساخت این مجتمع ده طبقه اواخر سال ۸۷ به اتمام می رسد تا خودش را به رخ کوچه پس کوچه های «عودلاجان» بکشد.
مصوبه ای که هم درد بود هم دوا
در یکی از بندهای این مصوبه آمده است: «گذرهای تاریخی و کاربری های اصلی بناهای تاریخی عودلاجان و همچنین عرض معابر به حالت فعلی و نمای ساختمان ها براساس بافت سنتی خود باید حفظ شود. ارتفاع ساختمان های موجود در بافت تاریخی نیز براساس آنچه طرح تفصیلی بیان می کند، از ۲ تا حداکثر ۱۲ متر در برخی نقاط در نظر گرفته می شود.»
برخی نسبت به این مصوبه معترض شدند و ساخت وساز تا ارتفاع ۱۲ متر را آسیب به حریم بصری «عودلاجان» می دانستند و معتقد بودند باید محدوده ساخت وساز در این محله تا ارتفاع ۷/۵ متر باقی بماند.
برای مثال پیروز حناچی- استاد دانشگاه درباره این مصوبه به ایسنا می گوید: ساخت و ساز به ارتفاع ۱۲ متر در بافت تاریخی عودلاجان تهران که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، به شکل قانونی امکان پذیر نیست.انجام این کار جزو اختیارات رییس سازمان میراث فرهنگی نیست؛ زمانی که یک اثر در فهرست آثار ملی به ثبت می رسد، مدیر میراث فرهنگی فقط وظیفه ی حفاظت و نگهداری از آن اثر را برعهده دارد. این اتفاق ممکن است در حالتی مانند بازبینی در حریم اثر ثبت شده رخ دهد؛ ولی تا جایی که اطلاع دارم، تا کنون این اقدام انجام نشده است. اگر چنین دستورالعمل هایی توسط مدیر میراث فرهنگی استان صادر شده باشد، جای تأسف بسیار دارد. در این صورت، باید تأسف خورد که دستگاه متولی حفاظت، وظیفه ی اصلی خود را فراموش کرده است. افراد دیگری متولیان توسعه در شهرها هستند، مدیران میراث فرهنگی وظیفه ی حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی کشور را بر عهده دارند.
همچنین محسن منصوری فرد-کارشناس حوزه ی میراث فرهنگی در اعتراض به این مصوبه به ایسنا می گوید: جایی که می گویند، شهرداری اجازه ی ساخت پنج تا شش طبقه را در آنجا داده است، این کار نوعی شهرفروشی است و خارج از ضوابط اصلی شهر است. براساس مصوبه ای که در سال های گذشته برای این بافت تاریخی مطرح بود، خانه ها در عودلاجان باید با حیاط مرکزی و ارتفاع محدود به شکل سنتی ساخته می شدند.
یا علیرضا انیسی، کارشناس دیگری در حوزه میراث فرهنگی، معتقد است: درباره ی محله و بافت تاریخی عودلاجان باید به سمتی پیش رویم که تصمیم گیری به احیای این بافت از نظر اقتصادی، اجتماعی و کالبدی منجر شود. افزایش تراکم به تنهایی مشکلات بافت تاریخی عودلاجان را حل نمی کند و دادن اجازه ی ساخت وساز چهار طبقه (۱۲ متر) در برخی نقاط به شرط انجام مطالعات دقیق در نقاطی که قابلیت دارند و به هویت عودلاجان ضربه نمی زند، مشکلی ندارد. در این مسیر، هرگونه تصمیم گیری با مطالعه ی دقیق جایز است. معتقدم ضوابطی که در روز نخست برای عودلاجان داده شده که همه ی نقاط این بافت باید دو طبقه ساخت وساز داشته باشد، صحیح نبوده است. این کار از ابتدا به درستی مطالعه نشده بود. برای همه ی بافت های تاریخی این ضوابط را نداریم و شرایط بافت های تاریخی در کشور با یکدیگر متفاوت است. برای دادن ارتفاع باید به ارتقای شرایط اقتصادی، اجتماعی و کالبدی عودلاجان پرداخت.
اما محمدابراهیم لاریجانی- مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران – درباره این مصوبه می گوید: براساس این طرح، فقط در مواردی که محدوده ی غیرتاریخی وجود دارد و در طرح تفصیلی مشخص شده و گذر و معبر در کنار یک بناک تاریخی نیست، ساخت و ساز تا ارتفاع ۱۲ متر قابل اقدام است. براساس طرح تفصیلی، ساخت و ساز از ۵ / ۷ تا ۱۲ متر در محدوده ی «عودلاجان» می تواند انجام شود. ما باید این حق را به مالکان بدهیم که اگر در حریم آثار ثبتی و غیرثبتی که ارزشمند نیستند و اگر در یک محدوده تا ارتفاع ۱۲ متر امکان ساخت و ساز دارند، بتوانند از حق خود استفاه کنند، چرا باید از نقد و بحث های کارشناسی بهراسیم و حقوق مردم را نادیده بگیریم؟ چرا برخی افراد در برابر ساخت و سازهای بیش از ۱۲ متر که گاهی به ۱۶ متر نیز می رسد، سکوت می کنند؟ چرا درباره ی ساخت و سازهای غیرمجازیی که در بافت های تاریخی انجام می شود، حرفی نمی زنند؟ آیا صاحب نظران ما برای یک بار هم که شده به محله ی عودلاجان رفته و آنجا را از نزدیک دیده اند؟
سید علیرضا قهاری – رییس انجمن مفاخر معماری ایران نیز در این باره به ایسنا می گوید: اجرای این بند از مصوبه در آن صورت است که یکسری عوامل بازدارنده ی تخریب بافت داشته باشیم. شاید بگوییم وظیفه ی میراث فرهنگی بازدارندگی است، ولی به اعتقاد من، وظیفه ی میراث فرهنگی حفظ اثر و بافت نیز هست. «عودلاجان» قلب تاریخی شهر تهران است. این محله جزو بافت هایی است که بخش هایی از آن در برنامه ی نوسازی شهرداری تهران در سال های گذشته با بلدوزر تخریب شده است. اکنون با گذشت چند سال از این قضیه، اگر با دید مثبت نگاه کنیم، میراث فرهنگی قصد دارد با قوانین بازدارنده از تخریب بیشتر در این بافت جلوگیری کند تا ناهنجاری های اجتماعی برطرف شود.
در این راستا مینا فراهانی- دوست دار میراث فرهنگی به ایسنا می گوید: براساس قوانین شهرسازی، اگر گذر یک یا دو متر باشد، امکان افزایش ارتفاع نیست؛ ولی براساس این نامه، قرار است گذر تغییر نکند و عرض کوچه بزرگ نشود. در این صورت، امکان دادن ارتفاع قانونی وجود ندارد. درست است که یکی از مشکلات ساکنان عودلاجان در مرحله ی نخست، ارتفاع کم برای ساخت وساز است، اما مشکل، بزرگ تر از این حرف هاست. به عنوان مثال، در پروژه ی تجاری نزدیک چهارراه سرچشمه، نخستین اشکالی که به چشم می آید، بالا آمدن ساختمانی با رنگ و روی جدید و ارتفاعی عجیب آن هم در یک محله ی تاریخی است که به همه ی بافت صدمه زده است. در واقع، این ساختمان کاری خلاف منظر شهری انجام داده است.
به اعتقاد فراهانی مشکل عمده ی این بافت آسیب های اجتماعی آن است. مسائل و آسیب های اجتماعی در عودلاجان بسیار زیاد است و تنها راه حل این مسائل حضور مردم سکنه ی بومی است.
خردادماه سال ۹۰ محمد ابراهیم لاریجانی- مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، در یک مراسم، بار دیگر درباره این مصوبه توضیحاتی می دهد و تغییر ضوابط ساخت وساز برای بافت تاریخی عودلاجان را سنت شکنی از طرف این اداره می خواند و می گوید: به اعتقاد من، بزرگ ترین و تنها عامل تخریب بافت تاریخی عودلاجان، اصلاح نشدن ساخت وساز در این محله به بهانه ی حفظ میراث فرهنگی بوده است. آن قدر به مردم اجازه ندادیم که براساس ضوابط مشخص و معین در این بافت کار کنند که این محله به یک انبار بزرگ تبدیل شد و مردم از آن گریزان هستند. ابتدای امسال ضوابط محله ی عودلاجان را به تصویب رساندیم و ابلاغ کردیم. اکنون شهرداری تهران براساس ضوابط جدید، مجوز ساخت وساز می دهد. با این کار دوباره سکونت به مردم بازمی گردد.
اما اجازه این گونه ساخت و سازها در بافت عودلاجان به بهانه نوسازی این محله قدیمی نه تنها به نفع آن نبوده، بلکه زمینه ساز تعرض ها به جان بافت و بناهای قدیمی این محله شده است و درحالیکه به یک محور فرهنگی تبدیل نشده، این روزها یک محله با آسیب ها و معضلات شدید اجتماعی است.
