گردشگری فرهنگی امروزه طیف وسیعی از فعالیت ها را شامل می شود؛ از بازدید از یک مکان یا مجموعه تاریخی و فرهنگی گرفته تا ماجراجویی در آداب و سنن دیگر مردمان با فرهنگ هایی متفاوت و کسب تجربه زندگی به روش آنان. گردشگری می تواند برای مجموعه های باستانی و تاریخی به طرق گوناگون مفید باشد. ورودیه ها، اجاره بهای برخی سایت ها و مبالغ اهدایی از سوی افراد حقیقی و حقوقی در این حوزه تامین کننده بخشی از بودجه و مخارج نگهداری و حفاظت از این اماکن است.
حتی استقبال و بازدید از یک سایت تاریخی می تواند کمک ها و حمایت های بین المللی برای آن سایت یا مجموعه را در پی داشته باشد. در دنیا تورگردانان و مدیران هتل های زنجیره ای می توانند بعد از فراهم کردن کمک های مالی یا حمایت از تلاش های صورت گرفته برای حفظ و نگهداری از این مجموعه ها در سمت هیات مدیره یک مجموعه تاریخی و فرهنگی ایفای نقش و گردشگران خود را در قالب گروه های سازماندهی شده طبق الگوی گردشگری مسوولانه راهی بازدید از این مجموعه ها کنند. از سوی دیگر، توسعه گردشگری فرهنگی با حمایت از صنایع دستی محلی یا ایجاد گزینه های مختلف برای کسب درآمد برای جامعه محلی، منجر به صیانت از ارزش های فرهنگی می شود و پیوندی ظریف میان توسعه گردشگری و توسعه جوامع بومی و محلی ایجاد می کند.
اما در کنار همه اینها این گونه از گردشگری نیز تا کنون خالی از اشکال نبوده است. اگرچه در سال های اخیر پای مفاهیم توسعه پایدار به این بخش از گردشگری نیز باز شده است، اما مدیریت رشد سریع گردشگری، نیاز به زمان زیادی دارد، خط مشی روشنی را می طلبد، نیازمند تعاملی پویا با همه گروه های ذی نفع است و باید به طور مداوم ارزیابی گردد. همه این موارد نیازمند نیروی انسانی و منابع مالی است. برای مجموعه هایی با بودجه و نیروی انسانی محدود، رشد گردشگری و افزایش تعداد بازدیدکننده به معنای رویارویی با کمبود منابع و در نتیجه از دست رفتن توجه کافی به حفاظت از این مجموعه ها است، در حالی که گردشگری می تواند به حفاظت و ترمیم مجموعه های تاریخی و فرهنگی کمک شایانی کند و اوضاع اقتصادی جوامع بومی را بهبود بخشد، اما ایجاد تعادل میان درآمدهای اقتصادی و میزان تاثیرات و پیامدهای ناشی از ورود گردشگران حائز اهمیت فراوان است.
گردشگری فرهنگی، احیا یا فرسایش؟
در برخی از جوامع افزایش نرخ ورود گردشگران و تمرکز آنان در محیط زندگی بومیان موضوعی کاملا پذیرفته شده است و تا حدود زیادی مورد حمایت آنان نیز هست؛ در حالی که در برخی دیگر از مناطق رشد سریع گردشگری منجر به بروز اثرات زیست محیطی منفی بسیاری شده است، اما همچنان بومیان با توسعه آن موافق هستند. برخی از پژوهش ها حاکی از آن است که به فراخور آن که بومیان منافع مستقیم بیشتری از محل گردشگری می برند حمایت آنان از توسعه و حضور گردشگران در منطقه افزایش می یابد. حتی برخی از افراد تنها به واسطه آن که اعضای فامیل شان در این صنعت به کار مشغول هستند، منافع گردشگری را از مضرات آن بیشتر می دانند و در گروه حامیان قرار می گیرند.
از طرف دیگر آن دسته از افرادی که منافع اقتصادی شان پیوندی با گردشگری ندارد اغلب از افزایش قیمت ها، شلوغی و ترافیک، کاهش کیفیت زندگی و سخت شدن دسترسی به اماکن تفریحی شکایت می کنند. برخی دیگر از تحقیقات نیز بیان می کنند رابطه قوی میان توسعه گردشگری و کیفیت زندگی بومیان وجود ندارد. با این وجود هنوز تعداد جوامعی که معتقدند در مجموع گردشگری اثرات مثبتی بر جوامع داشته است، بیشتر از آنان است که خلاف این می اندیشند. این امر شاید به توان بالقوه برخی از فرهنگ ها برای تعامل و رویارویی با دیگر فرهنگ ها باز می گردد.
فرهنگ ها و جوامعی که سابقه دیرینه ای در مواجهه با اقوام و فرهنگ های دیگر دارند اغلب با دیدگاهی مثبت به گردشگری می نگرند و در عین حال که می توانند فرهنگ خود را حفظ کنند، رویکردها و نگرش های جدید را می پذیرند. اما جوامع منزوی و بدون تجربه قبلی در مواجهه با بیگانگان اغلب مشکلات و معضلات بسیاری را تجربه می کنند. ورود برخی از نگرش ها و رویکردهای تازه، فرهنگ و هنجارهای فرهنگی را در مورد برخی از مسائل بعد از یک یا دو نسل به طور کل تغییر داده است برای مثال در برخی مناطق کار کردن زنان در بیرون از خانه و در مشاغلی متفاوت از نقش های سنتی آنان، تغییر ناشی از توسعه گردشگری در منطقه بوده است. اما همیشه تغییرات مثبت نیستند. گاهی این تغییرات مصداق فرسایش فرهنگی است که فرهنگ ها را تا مرز عاری شدن از معنا و مفهوم خود پیش می برند. برای مثال کالایی شدن برخی از آداب و رسوم و برگزاری آنها تنها برای جلب و جذب گردشگران و از دست رفتن ریشه های کهن و معنای اصیل آنها که یکی از عواقب رایج برگزاری آداب و رسوم بومی در قالب رویدادهای فرهنگی است.
با وجود این بسیاری بر این عقیده هستند که این پیامدهای منفی فرهنگی می توانند کاهش یابند. برای این منظور باید حداکثر افراد ممکن از جامعه محلی در عرصه فعالیت های گردشگری حضور پیدا کنند و در تصمیم گیری ها درباره تعداد و نوع گردشگران ورودی به یک محل نقشی تعیین کننده داشته باشند. پیامدهای اقتصادی و فرهنگی ناشی از توسعه گردشگری تنها زمانی می تواند کاهش یابد که استقلال جامعه بومی به رسمیت شناخته و با آنها به مثابه یکی از شرکای اصلی این کارزار برخورد شود. گردشگری فرهنگی در نهایت باید هدفش احترام به انسان و نزدیک شدن فرهنگ ها به یکدیگر برای درک متقابل باشد در غیر این صورت، تنها با تضعیف خرده فرهنگ ها همه رنگ های فرهنگی را از میان خواهد برد.
این مقاله را “مهدیس مدنی” برای “روزنامه دنیای اقتصاد” نوشته و دنیای سفر با رعایت سیاست بازنشر، آن را منتشر کرده است.
