در محله چراغ علی اردبیل پشت پنجره مغازه کوچکی نشسته و به گوشه ای خیره مانده است. خط نگاهش را دنبال می کنم اما نگاهش به مقصد خاصی اشاره ندارد. روی شیشه مغازه نوشته اند: «انواع تشک، لحاف و بالش». در ظاهر به نظر نمی رسد در این مغازه چیزی به نام نمد وجود داشته باشد اما عباس نمادی آخرین صنعتگر نمدمال در مرکز استان اردبیل است.
مغازه بوی پشم گوسفندی می دهد. گونی های پشم روی هم تلنبار شده و تنها افراد مطلع می توانند کیفیت پشم های عباس نمادی را که نزدیک به ۹۴ سال سن دارد تشخیص بدهند. لحاف های متقال از یک سو و لحاف های روکش دار گلی در سوی دیگر مغازه روی هم چیده شده و تشک های پشمی و بالش های پر نیز هر بیننده ای را یاد لحاف تشک های مادربزرگ ها می اندازد. لحاف تشک های پشمی که مدتی به اشتباه با الیاف های مصنوعی جایگزین شد نه تنها مشتریان را راضی نکرد بلکه این روزها به دلیل کیفیت و قابلیت هایی که دارد بار دیگر به مد بازار تبدیل شده و جهاز عروسان اردبیلی را تکمیل می کند.
به حرفش می گیرم و این که از کجا و چگونه آغاز کرده و چرا نمدمالی را رها کرده است. کمی که گرم صحبت می شود از پس لحاف های تلنبار شده صنعت دستی را نشانم می دهد که شاید در اردبیل و شاید بیشتر نقاط کشور مشابهی ندارد. در واقع هنر واقعی این هنرمند نه لحاف های پشمی با تولید به شیوه اصیل و سنتی بلکه چنانچه از نامش پیداست تولید نمد است و این صنعتگر به مدت ۷۰ سال در کارگاه کوچک خانگی خود نمد تولید کرده است.
نمدهای لوله شده از دور شبیه موکت های کلفت کرمی رنگ هستند اما برخلاف موکت هایی که ماشین های بزرگ در چند ساعت هزاران متر از آن ها را به بازار می فرستند برای تولید آن ها ماه ها وقت صرف شده و این روزها به دلیل بی توجهی گوشه ی مغازه این هنرمند پیشکسوت خاک می خورد.
پیشینه نامشخص نمد در اردبیل
نمادی ۷۰ سال از عمر خود را صرف تولید نمد کرده است. از دور می تواند کیفیت یک نمد را تشخیص دهد و حتی موادی که برای تولید آن به کاررفته را نیز برایت بشمارد. پیش از وی برادر بزرگ تر و پدرش هم از صنعتگران نمدمالی اردبیل محسوب می شدند. آن زمانی که برای اردبیلی ها اسم فامیل گزینش می شد هر خانواده ای به فراخور صنعتی که عهده دار آن بود و نسبت به آن شهرت داشت فامیلی می گرفت و این طور شد که نمادی ها به این نام شناخته شدند تا همیشه در تاریخ از آن ها به عنوان صنعتگران تولید نمد در اردبیل یاد شود.
محققان می گویند هنر نمدمالی در ایران بیش از هزار سال سابقه دارد تا جایی که علی محمد چابکی یکی از محققان صنایع دستی تأکید دارد که پیشینه چند هزارساله هنر نمد را می توان در کتیبه های تخت جمشید به اثبات رساند. هرچند به دلیل استفاده از این تولید دستی در بافت زندگی عشایر و روستایی می توان پیشینه ۱۰۰ ساله نمد در اردبیل را حتمی دانست.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان معتقد است این اظهارات نیازمند مطالعه است.
علیرضا دباغ عبداللهی گفت: ما تحقیقات مستندی درباره پیشینه صنایع دستی نداریم و سخنانی که بیان می شود باید با مطالعات جامع باشد. حتی خود فعالان صنایع دستی نمی توانند درباره پیشینه آن نظر قطعی داشته باشند، لذا لازم است مطالعات جامعی از پیشینه صنایع دستی اردبیل انجام شود.
استفاده از مواد اولیه طبیعی در تولیدات
این هنر که به دلیل مواد اولیه طبیعی در مناطق گوناگون ایران با آداب و رسوم و فرهنگ هر منطقه گره خورده، در خود اردبیل نیز بازگویی فرهنگ بومی بوده و نقش و نگار آن بافرهنگ منطقه گره خورده است. حتی کاربری نمد متناسب با نیاز ساکنان تعریف شده و به دلیل این که نمد در ورقه های بزرگ تولید شده و سپس قابلیت برش داشته است یکی از آثار تولیدی انعطاف پذیر محسوب می شود.
نمادی می گوید: عمده ماده اولیه نمد پشم است که در نخ های نازکی مثل کاموا بافته شده و سپس در دستگاه ها به تولید نهایی تبدیل می شود.
استفاده از دستگاه های صنعتی موجب شده نمد از شکل یک هنر دستی خارج و به عنوان یک هنر صنعتی شناخته شود اما در هر صورت در حال حاضر تولید این محصول در اردبیل به چند کارگاه در مشگین شهر محدود شده و به گفته معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان در هیچ کجای دیگر از استان تولید نمی شود.
تعطیلی کارگاه و خاموشی چرخ تولید
مغازه را ترک می کنم تا به محلی بروم که نمادی سال ها در آن اعجاز آفرینش کرده و عرق جبین خود را برای وجب به وجب نمدهایی که مظلومانه گوشه ای پنهان مانده اند صرف کرده است. از در پشتی حیاط منزل نمادی می گذرم و در حالی که من را به در چوبی کوچکی در انتهای حیاط راهنمایی می کند وارد تنها کارگاه نمدمالی اردبیل می شوم.
کارگاه با لامپ کوچکی از تاریکی مطلق خود خارج می شود و دستگاه های ساده نمدمالی یکی یکی عیان می شوند. گردی از عدم دخالت طولانی مدت انسانی در فضای کارگاه نشسته است. بیشتر دستگاه ها تار عنکبوت بسته اند و زنگ زده اند. نه تنها تهویه مطبوعی در کارگاه نیست بلکه نمی توان به راحتی در آن نفس کشید.
مدت ها است که کسی در کارگاه را باز نکرده و این دستگاه ها به حدی فرسوده شده دیگر نمی توان با آن ها نمد زد. گوشه کارگاه رشته های پشمی نارنجی و سفید به حال خود رهاشده و نظاره گر آخرین نفس های هنری است که گفته می شود پیشینه هزار ساله دارد.
نوآوری جوانان و تعریف کاربری نو
داستان رکود نمد از آنجا شروع شد که مشتری نیازی به تهیه آن در خود ندید. به حدی مصرف نمد کاهش پیدا کرد که کارگاه ها یکی پس از دیگری تعطیل شدند و صدای دستگاه های نمدمالی خاموش شد.
نمادی مهم ترین کاربری نمد را به عنوان زیرانداز عنوان کرد و گفت: دیگر حتی در روستاها از نمد به عنوان زیرانداز استفاده نمی شود و مردم فرش ماشینی و موکت را به آن ترجیح می دهند. استفاده از پشم گوسفندی در این تولید دستی موجب می شد در اقلیم سردسیر اردبیل زیرانداز مناسبی تهیه شود و بسیاری از بیماری های امروزی از جمله روماتیسم دیگر با استفاده از نمد که سازگار با اقلیم بود مشاهده نمی شد.
نمادی می گوید من اگر بروم این ها هم با من فراموش می شوند و این روزها چون نمد خریدار ندارد همین طور گوشه مغازه مانده است و کسی به سراغش نمی رود.
کارشناسان البته نظر مغایری دارند. محقق نمدمالی بر این باور است این هنر دستی انعطاف پذیر بوده و به سادگی می توان کاربری های تازه برای آن تعریف کرد.
چابکی با بیان این که رطوبت گیری، تولید گرما در زمستان و خنکی در تابستان ازجمله ویژگی های نمد است، گفت: این محصول به عنوان زیرانداز، تن پوش و حتی محافظ مورد استفاده قرار می گیرد. امروز اگر فرش و موکت جایگزین آن شده و کسی از نمد به عنوان زیرانداز استفاده نمی کند، می توان برای تزیین لباس، ساخت آلات تزیینی و حتی البسه مانند کیف و کفش از آن استفاده کرد.
این کارشناس با بیان این که نمدهایی در بازار با الیاف مصنوعی تولید شده و متناسب با سلیقه مشتری مصرف می شود، گفت: می توان به سادگی برای هنر نمدمالی کاربری های جدید تعریف کرد. این هنر، نمد را از زیرانداز به دیوارکوب تبدیل کرده است. استقبال گسترده گردشگران نشان می دهد اجرای برنامه های مناسب برای توسعه هنرهای دستی نتایج مثبتی در بر دارد.
هنر نمدمالی به دلیل ارتباط تنگاتنگی که با فرهنگ مناطق دارد خود می تواند در صدور فرهنگ مناطق در بازارهای خارجی نیز نقش ایفا کند.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان اردبیل درباره حمایت از این هنر به برنامه بازتعریف کاربری تازه برای آن تاکید کرد. دباغ عبداللهی گفت: ما برای این که نمد را از وضعیت زوال نجات دهیم به سراغ دانشجویان صنایع دستی استان رفتیم و در حال حاضر دو نفر از آن ها معرق نمد را به دست گرفته اند. این دو نفر در نمایشگاه ها شرکت داده می شوند تا از نمد تعریف جدیدی ارایه کنیم و مشتری را به کاربری جدید علاقه مند سازیم.
دباغ عبداللهی تاکید دارد که یک صنعت دست اگر مشتری نداشته باشد زوال آن حتمی است و باید به شیوه های گوناگون مجدد بازار و مشتری برای آن ها تعریف کرد.
امانت استاد امانت دار اهل می خواهد
افسوس نمادی از این است که اصول تولید این هنر را به کسی انتقال نداده است. به دلیل این که بازار فروش این محصول به شکل مناسبی در اردبیل تعریف نشده کمتر کسی علاقه مند یادگیری دانش نمدمالی است و حتی فرزندان استاد نیز چندان اقبالی به آن ندارند.
هنر نمدمالی از جمله آثار و صنایع دستی استان اردبیل است که احیای زودهنگام می طلبد و باید به موقع اقدام کرد تا نسل آتی نسبت به این هنرها غریبه نباشد.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی اردبیل تاکید دارد که احیای یک هنر دستی رو به خاموشی تنها با حمایت چند کارگاه یا صنعتگر امکان پذیر نیست و باید به صورت زنجیره ای تمامی نهادهای تأثیرگذار اقدام کنند. حتی بخش خصوصی می تواند پای کار بیاید و کاربری های نو برای این هنر تعریف کند.
اگر دیر بجنبیم آیندگان شاید حتی به یاد نیاورند و ندانند که این هنر در اردبیل بیش از یک قرن قوام داشته و عصاره فکر و خلاقیت روستایی، عشایر و شهرنشین را در تاروپود خود حک کرده است.
در چوبی کارگاه نمدمالی بسته می شود و پله های آن را یکی یکی بالا می روم. شاید این آخرین باری باشد که کارگاه متروکه هنر نمدمالی در اردبیل رنگ آدمی به خود ببیند.
