به گزارش مرکز اطلاع رسانی و روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از معاونت میراث فرهنگی، درحال حاضر بیش از ۴۰ هزار قنات در سطح کشور وجود دارد که بسیاری از آن ها به دلیل ناکارآمدی در مدیریت آب و حفر بی رویه چاه های غیر مجاز خشک شده و رها مانده اند.
پرونده زنجیره ای ثبت جهانی قنات های کشور در فهرست یونسکو برای نخستین بار در کشور با همکاری سه جانبه وزارت نیرو، وزارت جهاد و کشاورزی و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تدوین شده است. این پرونده در شرایطی برای ثبت جهانی در یونسکو پیشنهاد شده است که ایران در شرایط کنونی با بحران شدید آب و خشکسالی مواجه است.
محمد حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی سازمان پرونده زنجیره ای ثبت جهانی قنات های ایران را در بازخوانی تاریخ و استفاده از تجارب گذشتگان در حفظ منابع آبی کشور در شرایط کنونی مناسب می داند.
وی با اشاره بر ویژگی نخستین قنات شاخص ایران در فهرست ۱۱ گانه قنات های ایران که در پرونده زنجیره ای قنات های کشور برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال می شود گفت: قنات قصبه گناباد از مهمترین قنات های کشور است که شاهکار نبوغ بشر و از ابداعات نیاکان ما در احصاء و مدیریت منابع آبی است.
طالبیان افزود: گناباد در گذشته منطقه ای بود که آب در آن جاری نبود و چشمه ای نیز از دل این سرزمین خشک نمی جوشید اما مردم منطقه ۲۵۰۰ سال پیش با حفر قنات موجب رونق این خطه و شکل گیری مناطق مسکونی شدند.
معاون میراث فرهنگی سازمان گفت: قنات قصبه گناباد، در سرزمینی حفر شده است که میزان باران متوسط در آن به بالاتر از ۱۶۰ میلی متر نمی رسد. با این وجود این قنات کهن ترین قنات کشور است که بیش از ۲۵۰۰ سال آب دارد و هنوز زنده است.
محمدحسن طالبیان استقرار انسان در منطقه خراسان جنوبی را با حفر قنات ها مرتبط می داند و می گوید: بیابان گناباد در گذشته فاقد رودخانه و چشمه بود و نمی توانست دارای منابع آبی باشد. استقرار انسان نیز در خراسان جنوبی تا زمان یافت نشدن آب ممکن نشد و حفر قنات در این منطقه موجب استقرار و وابستگی ساکنان منطقه به قنات شد.
وی عمق مادر چاه قنات قصبه گناباد را بیش از ۳۰۰ متر عنوان کرد و گفت: از آنجایی که قنات گناباد یکی از عمیق ترین قنات های کشور است و اندازه گیری عمق مادرچاه آن خطرناک و ریسک پذیر است اما بررسی هایی که با ابزارهای جدید در دو «میل چاه» عقب تر از قنات گناباد انجام شد ۲۴۰ متر عمق را نشان داد. در سفرنامه ناصرخسرو نیز آمده است که کودکی در مادر چاه قنات قصبه گناباد افتاد و بیش از ۷۰۰ گز رسن طناب برای نجات دادن او به داخل چاه انداخته شد. این میزان طناب برابر با ۳۲۰ متر است. این امر نشان می دهد که عمیق ترین مادر چاه قنات در جهان متعلق به قنات قصبه گناباد است.
گفتنی است، اگرچه قدمت قنات قصبه گناباد با دوره هخامنشیان برابری می کند اما مهمترین شاخصه این قنات به عمق مادرچاه و تکنولوژی حفر قنات، همچنین شیوه بهره برداری آب از این قنات کهن کشور بازمی گردد. قنات قصبه گناباد از ۲۵۰۰ سال پیش تاکنون بدون کاهش میزان آب هنوز مورد بهره برداری قرار می گیرد و با مدیریت سنتی تا فاصله ۴۰ کیلومتری از شمال گناباد را سیراب می کند.
مهندسی پیشرفته قنات گناباد
معاون میراث فرهنگی کشور در خصوص ویژگی های قنات قصبه گناباد گفت: قنات در لایه ای از خاک حفر شده که سازه آن می تواند آب را در خود نگهداری کند و مردم می توانستند در آب بند و اتاقک بالای آب بند که به چاه «بالاخانه دار» معروف است آب را برای زمستان ذخیره کنند و از ذخایر زیرزمینی استفاده نکنند. برخلاف انسان امروز که بدون توجه به تجربیات ارزشمند گذشته با حفر چاه های غیرمجاز ذخایر آب های زیرزمینی را نابود می کند و موجب فرونشست های عمیق در بسیاری از شهرهای کشور شده است.
وی در ادامه گفت: ۱۷ سال است در خراسان جنوبی خشکسالی بوجود آمده اما آب قنات قصبه گناباد همچنان گوارا است. حتی در این سالها که سازمان میراث فرهنگی به موضوع قنات ها توجه کرد، آب قنات قصبه گناباد نیز به دلیل لایه روبی های انجام گرفته یک و نیم برابر افزایش یافت. این اتفاق در هیچ دوره ای از تاریخ ایران مشاهده نشده بود و این نخستین بار است که به دلیل فعالیت سازمان میراث فرهنگی در ثبت و کمک به حفاظت از قنات ها آب قنات قصبه گناباد برغم خشکسالی طولانی افزایش داشته است.
طالبیان افزود: قنات قصبه گناباد مزارع ۳ شهر را سیراب می کرد که هم اکنون بقایای این شهرها موجود است، مهندسی قنات قصبه گناباد از تکنولوژی بسیار پیشرفته برخوردار بود به گونه ای که آب پس از سیراب کردن یک منطقه بار دیگر به زیر زمین هدایت می شد تا به قنات بعدی برسد. این روش که به قمش معروف است یک کانال آبرسانی زیرزمینی است که در قنات قصبه گناباد و به صورت ترکیبی استفاده می شد.
وی تصریح کرد: موضوع بسیار مهم دیگر در قنات قصبه گناباد ساختار قنات است. این قنات دارای یک تونل مرکزی با شاخه های اصلی و فرعی است که ارتفاع گالری ها یا تونل ها به طور میانگین در حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ سانتی متر و در جاهایی که ارتفاع بیشتری دارند نیز به گونه ای حفر شده اند که امکان لایروبی آن ها وجود داشته باشد. همچنین قنات قصبه گناباد به دلیل عمق زیادی که دارد از آب باران و گسل های زیرزمینی تغذیه نمی شود. بلکه از آب های فسیلی که میلیاردها سال پیش ایجاد شده اند سیراب می شود.
طالبیان افزود: از آنجا که قنات قصبه گناباد از آب های فسیلی تغذیه می کند با تغییرات اقلیمی آب قنات و میزان ذخیره آب کم و زیاد نمی شود.
وی در پایان گفت: در حال حاضر میزان آب دهی قنات گناباد ۱۴۰ لیتر در ثانیه است که البته در برخی دوره ها دو تا سه برابر نیز افزایش داشته است.
