به گزارش «دنیای سفر» به نقل از خبرگزاری ایسنا، در کتاب گاه شماری و جشن های ایران باستان نوشته «هاشم رضی» درباره «جشن مهرگان» آمده است: «به موجب تقویم اوستایی هنگامی سال به دوفصل تقسیم می شد، تابستان بزرگ و زمستان بزرگ. نوروز آغاز بهار و مهر آغاز پاییز است. در این دوهنگام ایرانیان دو جشن بزرگ ملی خود را برگزار می کردند، با مراسم و آدابی مشترک. هر دو جشن از عظمت و اعتبار برخوردار بود و نمی توانستند یکی را بر دیگری برتری دهند. چنان که از سلمان فارسی نقل است که خداوند «یاقوت» را در نوروز و «زبرجد» را در مهرگان برای زینت بندگان پدید آورد و فضل این دو بر ایام مانند فضل یاقوت و زبرجد است به جواهر دیگر. پس ملاحظه می شود که فضل و برتری در این جشن قائل نبودند.
مهرگان و نوروز از روزگار باستان از جمله دو جشن بزرگ مورد توجه بودند، در اغلب مراجع و مآخذی که درباره این دو جشن موجود است، مراسم یکسانی در آداب و رسوم و سنن برگزاری آن معمول بود. در (برای) مثال «بار عام شاهان»، «تقسیم هر دو ماه فروردین و مهر به شش پنجه یا پنج روزه»، «معین بودن هر پنجه یا هر روزی برای انجام مراسمی ویژه دادخواهی مردمان»، «اهدای هدایای فراوان پیشگاه شهریاران»، «بخشودن البسه تابستانی یا زمستانی صندوقخانه شاه بر مردم»، «رسیدن پیک خجسته به دربار شاهی»، «مراسم آفرین خوانی و رسوم تمثیلی»، «گستردن خوان نوروزی و مهرگانی»، «نوروز بزرگ و نوروز کوچک» و «مهرگان بزرگ و مهرگان عامه». قدمت هر دو جشن که به شاهان باستانی و بزرگ منسوب شده است، چنان که نوروز به جمشید و مهرگان به فریدون نسبت داده می شود.
«مهرگان» آغاز نیمه دوم سال و یا به اعتباری آغاز سال «هخامنشی» و فصل پاییز و حلول خورشید در برج میزان است. شاید بتوان گفت که در دوران هخامنشی اعتبار این جشن بیش تر و توجه به آن افزوده تر از نوروز بود. بر پایه روایات مورخان قدیمی یونان و روم درباره این جشن آگاهی ها فرادست است که درباره نوروز نیست، به ویژه آن که اهمیت و اعتبار مقام مهر در دوره هخامنشیان بسیار مورد توجه است.»
نام این جشن باستان از مهر گرفته شده است که واژه ای مشترک بین هند و ایران است و این واژه در اوستا به صورت «ایزد میترا» به کار رفته است. مهر یا میترا در زبان فارسی به معنای «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است و ضد دروغ، دروغ گویی، پیمان شکنی و نامهربانی کردن است.
در بخش دیگری از کتاب «گاه شماری و ایران باستان» آمده است: «مهر به گونه ای که خواهد آمد، به شکل میترا نام یکی از مورد توجه ترین و بزرگ ترین ایزدان هند و ایرانی است که در ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد یادش در سنگ نوشته ای آمده است. در اوستا سرودی زیبا و بلند به وی منسوب است. بی گمان جشنی ویژه این ایزد بزرگ زرتشتی و پروردگار جالبِ توجه هند و ایرانی و قوم آریایی در سال وجود داشته است. اما روز جشن ویژه را باید منبعث و پیدا شده از تقویم و گاهشمار زرتشتی دانست از آن هنگامی که این تقویم در دوران هخامنشیان شناخته و رعایت شده جانشین تقویم پیشین شد.»
مهرگان را در چه روزی جشن می گرفتند؟
در کتاب گاه شمار و جشن های باستانی درباره تاریخ برگزاری مهرگان این چنین نوشته شده است: «نام شانزدهم از هر ماه نامزد بود به مهر، پس روز شانزدهم از مهرماه جشن مهر برپا می شد و مهرگان بود.»
در برخی منابع دیگر آمده است: «زمان برگزاری جشن مهرگان در یکم ماه مهر و آغاز فصل پاییز بوده است و این شیوه حداقل تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته است، اما از این زمان و شاید در دوره ساسانی، جشن مهرگان به مهر روز از مهر ماه یا شانزدهم ماه مهر منتقل می شود.
اکنون حدود دو هزار سال است که این جشن به شانزدهمین روز این ماه یا مهرروز از مهرماه در گاهشماری ایرانی منسوب است، اما این زمان در میان اقوام گوناگونی که از تقویم های محلی نیز بهره می برند، متفاوت است. برای نمونه زمان این جشن در گاهشماری طبری (تبری) و نیز در گاهشماری سنتی یزدگردی زرتشتیان، فعلاً برابر با حدود نیمهٔ بهمن و در گاهشماری دیلمی برابر با سی ام بهمن ماه است. همچنین در تقویم جلالی دهم مهر ماه به عنوان روز جشن مهرگان ثبت شده است.»
روایت هایی از پیدایش جشن مهرگان
در برخی منابع و مآخذ همچون «اَوِستا» آمده است روزی که فریدون بر ضحاک پیروز شد، ایرانیان به شکرانه این موهبت روز مهر از ماه مهر را جشن گرفتند و هر ساله به موجب چنین اتفاقی، مهرگان جشن را برپا کردند.
فردوسی نیز در شاهنامه روز مهرگان را روزی می داند که فریدون در آن به پادشاهی نشست و تاج بر سر گذاشت. همچنین بیشتر مورخان روزی را که فریدون بر ضحاک غلبه کرد و او را در کوه دماوند به بند کشید، روز مهرگان شمرده اند.
مهرگان در دوران هخامنشی و ساسانی
در پارسی باستان در کتیبه های هخامنشی از جشنی به نام «میتراکانا» یاد شده است که در مهر در سراسر خطه آسیای صغیر برگزار می شد. ساسانیان نیز در برگزاری جشن ها و آداب مربوط به آن از گذشتگان خود به ویژه هخامنشیان پیروی می کردند و این جشن را با آداب و مراسم آن برگزار می کردند.
مهرگان در دوران اسلامی
پس از سقوط ساسانیان و در دوران اسلامی، بسیاری از آداب و رسوم ملی و دینی ایرانیان یا برافتاد و یا با تغییر نام و شکل به شیوه های دیگر جلوه گر شد، اما «مهرگان»، «نوروز» و «سده»، از جمله جشن هایی بودند که فراموش نشدند و و با آداب و رسوم و تشرفات ویژه ای انجام می شدند، هرچند با گذر زمان گرد فراموشی روی چهره این جشن باستانی نیز نشست.
خوان یا سفره «مهرگان»
در جشن مهرگان نیز مانند سایر جشن های ایرانیان، برپایی سفره ای از نعمت های خداوند، جایگاهی ویژه ای در اجرای آن داشته است و ترنج، به، سنجد، انگور سفید، زالزالک، ازگیل، خرمالو، آجیل هفت خشکبار، آش هفت غله، کاسه ای پر از گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گل های بنفشه و ریحان و…از جمله زینت بخش های این سفره مهرگانی بوده است.
الحان موسیقی ویژه در جشن مهرگان
در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه ای نواخته می شد که هاشم رضی در کتاب خود چنین نوشته است: «نظامی گنجوی در خسرو و شیرین نام سی لحن از الحان موسیقی ایران را که باربد ساخته بود نقل کرده است که نام لحن بیست ویکم مهرگانی بوده است. همچنین برابر با نقل در برهان قاطع از الحان آمده است که مهرگان خردک یا خورک نام پرده ای است در موسیقی.»
وضعیت ثبت «مهرگان» در یونسکو
آذرماه سال ۱۴۰۰، «مهرگان» به همراه سه جشن دیگر ایرانی همچون «چله نشینی و شب یلدا»، «چهارشنبه سوری» و «سده» به همراه «موسیقی نواحی ایران»، به عنوان میراث زنده ناملموس جاده ابریشم ثبت شدند.
ایران همچنین پرونده مهرگان را به عنوان آیین مشترک ایران و تاجیکستان برای ثبت در فهرست میراث ناملموس به یونسکو ارائه کرده است. این پرونده پاییز ۱۳۹۹ در پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته بین الدول میراث فرهنگی ناملموس، ریفر (امکان بررسی پرونده در چرخه ی بعدی و یا ارجاع به اجلاس های بعدی) شد. کارشناسان یونسکو درباره برگزاری این جشن در ایران ابهام داشته و معتقد بودند این جشن در تاجیکستان به صورت مفصل برگزار می شود. جشن مهرگان در ایران جز در معدود جوامع زرتشتیان، دیگر برگزار نمی شود و تقریبا آئینی رو به فراموشی است.
رییس پژوهشکده مردم شناسی در شهریورماه ۱۴۰۰ اما خبر داد که قرار است این پرونده را این پژوهشکده اصلاح و برای بررسی دوباره در اجلاس بعدی یونسکو آماده کند که در آذرماه ۱۴۰۰، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی به ایسنا از ارسال این پرونده خبر داد و گفت که «جشن مهرگان» را به همراه پنج پرونده «جشن یلدا» مشترک با افغانستان، «نوغان داری و ابریشم ریسی» مشترک با ترکیه، افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان، «ترکمن دوزی» مشترک با ترکمنستان و «مهارت ساختن و نواختن عود» مشترک با سوریه، در نوبت بررسی اجلاس آینده یونسکو دارد.
