سال ۱۳۸۵ بود که خبر نصب دکل های برق و مخدوش شدن منظر آرامگاه فردوسی، برق سه فاز از سر دوست داران توس پراند. از آن تاریخ به بعد وعده های بسیاری را مدیران وقت برای جا به جایی دکل ها و حل معضل ثبت جهانی توس دادند، اما حالا پس از ۹ سال نه تنها دکل ها همچنان پابرجا باقی مانده و چونان شاخی در چشم بازدیدکنندگان حکیم فرزانه توس فرو می روند که تیشه ای دیگر به ریشه توس خورده و حریم آن در حال بلعیده شدن است.
مدیر پایگاه توس در گفتگو با روزنامه شهر آرا، از وجود معادن شن و ماسه ای در حریم تاریخی توس خبر می دهد که در طول شش سال فعالیت به عمق صد متر رسیده اند. آلودگی زیست محیطی، ایجاد زباله دانی پس از پایان کار معادن و از همه مهم تر عبور روزانه صدها کامیون از داخل بافت تاریخی و تهدید جان ساکنان و تاریخ توس، از جمله نتایج فاجعه بار این معادن است که آن را تبدیل به مانعی جدید بر سر راه ثبت جهانی توس کرده است.
مدیر پایگاه توس درباره معادن شن و ماسه در حریم توس و مشکلاتی که این معادن برای بافت تاریخی و به خصوص ثبت جهانی آن ایجاد می کند، گفت: «موضوع ثبت توس در فهرست میراث جهانی، در دومین جلسه شورای احیای توس مطرح شد، ولی موانعی در رسیدن به این هدف وجود دارد؛ از جمله دکل های برق که منظر توس را مخدوش کرده و چندین سال است که رسانه های مختلف آن را مطرح می کنند و موضوع دوم که تاکنون رسانه ای نشده، وجود معادنی در حریم تاریخی توس است.»
زهره وندی افزود: «از دروازه مرو که خارج شوید و به سمت اسفندیان حرکت کنید، می توانید معادن بزرگی را ببینید که حالا دیگر کامیون ها در میان آن مانند عدسی در کاسه است. مشکل اول وجود این معادن، آن است که آن ها در محدوده ۳۶۰ هکتاری توس (که ثبت ملی است) قرار گرفته اند و از این لحاظ غیرقانونی محسوب می شوند. موضوع دوم، برداشت شن و ماسه و آلودگی های زیست محیطی برای ساکنان منطقه است و سومین مشکلی که این معادن ایجاد می کنند، به پس از پایان برداشت آن ها مربوط می شود؛ معادن شن و ماسه در طول حدود شش سال بزرگ شده و امروز به حدود عمق صد متر رسیده اند و بی تردید برداشت آن ها که تمام شود، گودال به جا مانده از آن ها تبدیل به معدن زباله و نخاله ساختمانی می شود و ما نمی توانیم بپذیریم که محدوده ۳۶۰ هکتاری توس، تبدیل به معدن زباله دانی شود.»
تردد روزانه نزدیک به هزار کامیون، دستاورد دیگر معادن شن و ماسه برای بافت تاریخی، مسکونی و گردشگری توس است که زهره وندی با اشاره به آن می گوید: «در هیچ کجای دنیا نمی توانید محدوده ای تاریخی را بیابید که مسیر تردد کامیون و وسایل نقلیه سنگین باشد. این موضوع را هم به محدوده توس اضافه کنید که اینجا علاوه بر بافت تاریخی، بافت مسکونی نیز دارد و تردد کامیون ها جان اهالی و گردشگران را به خطر می اندازد. هر روز می توانید در دوربرگردان مقابل هارونیه، صحنه دلهره آور دور زدن کامیون ها را تماشا کنید.»
موضوع تردد کامیون ها زمانی دردناک تر می شود که متوجه می شویم برخی رانندگان کامیون برای دور زدن عوارضی و نپرداختن وجه، دیواری سنگی را که سال ها پیش انجمن ملی آثار (یا انجمن آثار ملی) درست کرده، زیر چرخ خود می گیرند و از پشت هارونیه برای خود راه می زنند. مدیر پایگاه توس در این باره می گوید: «متاسفانه برخی رانندگان کامیون برای اینکه مسیرشان را تا جاده نیشابور کوتاه کنند، دیوار سنگی را تخریب کرده و از پشت مسجد-مدرسه هارونیه و از داخل زمین دیوار سنگی که تحت تملک سازمان میراث فرهنگی قرار دارد، تردد می کنند.»
بی تردید موضوعاتی که در نگاه اول مورد توجه ارزیاب یونسکو قرار می گیرد، دکل های برق، وجود معادن در حریم توس و تردد ماشین های سنگین در بافت تاریخی است که تمام این ها مشکلاتی را در ثبت جهانی، نگهداری از آثار ملی و حتی سلامتی مردم و گردشگران ایجاد می کند اما اگر قبول کنیم که موضوع جا به جایی دکل ها و لغو مجوز معادن، نیاز به زمان و هزینه دارد، طولانی شدن و تغییر دادن مسیر تردد کامیون ها موضوعی پذیرفتنی نیست؛ چراکه طبق ادعای مدیر پایگاه توس، مسیر اصلی تردد کامیون ها کنار گذر شمالی مشهد است اما کامیون دارها برای فرار از پرداخت عوارض و کوتاه کردن مسیرشان، توس و هارونیه را ترجیح می دهند.
زهره وندی با تشکر از همکاری و همراهی استانداری، شهرداری و سایر نهادهای دولتی برای حل موضوع تردد کامیون ها می گوید: «از سال گذشته که پایگاه توس تشکیل شد، با سازمان هایی چون استانداری، راه و شهرسازی، شهرداری و پلیس راهور، درباره معادن شن و ماسه و تردد کامیون ها، نامه نگاری هایی صورت گرفت و خوشبختانه تمام این نهادها در تأیید این معضل با ما همراه بودند. آخرین اقدام انجام شده هم مکاتبه با استانداری بود که به بازدید شورای همتا و معاونت هماهنگی ترافیک استان منجر شد اما حقیقت این است که تا کنون از این مکاتبات، نتیجه ای به دست نیامده است؛ به همین دلیل ترجیح دادیم موضوع، رسانه ای شود تا ذهن همه مسئولان درگیر شود و به کمک سایر نهادها بتوانیم این معضل را در سریع ترین زمان ممکن حل کنیم.»
معاون هماهنگی ترافیک استانداری نیز در مورد معادن شن و ماسه گفت: «به تازگی بازدیدی از معادن شن و ماسه در حریم توس انجام دادیم. متأسفانه این معادن، محل انباشت نخاله های ساختمانی شده است و این منظره اصلا برای توس مناسب نیست؛ در جلسه آینده شورای احیای توس، این موضوع حتما مطرح خواهد شد تا مجوز این معادن، لغو و آن ها به محلی دیگر منتقل شود. با این کار خود به خود مشکل تردد کامیون ها هم حل خواهد شد.»
وی در پاسخ به این سوال که آیا با توجه به اینکه لغو مجوز معادن زمان بر است، راه حل کوتاه تری برای عبور و مرور کامیون ها وجود ندارد، گفت: «جاده سیمان، جاده کلات و کنارگذر شمالی، محورهایی است که با سازمان ترافیک درباره آن ها مکاتبه کردیم و در حال بررسی فنی آن هستیم، اما با توجه به اینکه اتصال مستقیم به آزادراه ممکن نیست، باید بررسی کنیم و به صورت فنی ببینیم بهتر است دسترسی از کدام محور انجام شود. از آنجایی که این موضوع به جان انسان ها بستگی دارد، نمی توان عجولانه درباره آن تصمیم گرفت اما عاقلانه ترین کار این است که معادن شن و ماسه و محل انباشت نخاله های ساختمانی به محل دیگری انتقال یابد تا دیگر عملا نیازی به تردد این همه کامیون در بافت تاریخی توس نباشد.»
