به گزارش «دنیای سفر»، عناصر معماری، در هر محدوده جغرافیایی با عوامل فرهنگی همان منطقه رابطه مستقیم دارد. تا پیش از صفویه، گیلان توسط اُمرای محلی اداره می شد و معماری این منطقه، بستگی زیادی به شرایط آب و هوایی داشت. مطالعه سفرنامه مستشرقین به گیلان، تغییرات معماری بومی خانه های شهری پس از ضمیمه شدن گیلان به دولت مرکزی را نشان می دهد.
«آدام اولئاریوس» آلمانی که در سال ۱۰۴۷ قمری از ایران بازدید کرده، در این باره می نویسد: «خانه های رشت برخلاف جاهای دیگر زیبا و باشکوه نبود» و «جان بل» که در زمان سلطان حسین صفوی وارد ایران می شود، از شهر رشت به عنوان شهری که خانه های پراکنده اش به این شهر آرایشی روستاوار داده و نیز وجود خانه هایی حقیرتر از دیگر نقاط ایران، یاد می کند.
« گلمین» در سال ۱۱۸۴ قمری (پس از صفویه) به ایران سفر کرده و از ۲۰۰۰خانه که اکثر آنها آجری است و نیز عمارت زیبای خان با نمای داخلی و خارجی منحصربفرد با ترکیبی از چند کلاه فرنگی که به وسیله راهروهایی به هم مربوط است، یاد می کند.
این شواهد نشان می دهد با ظهور صفویه، الگوی مسکونی غیر بومی، وارد گیلان می شود و پس از آن شاهد تغییر عناصر بومی هستیم.
دکتر مینو خاکپور در این زمینه می نویسد: «با آغاز دوره صفویه، معماری سبک اصفهانی -که در دوره حکومت ترکمانان بوجود آمده بود- رونق یافت. این معماری پس از مدتی به گیلان راه یافته و به تدریج جای معماری بومی را اشغال می کند.
معماری شیوه اصفهانی، قبل از سلسله صفویه در غرب و شمال غرب ایران و در زمان حکومت های منطقه ای ترکمانان متولد شده و از آن رو به این نام شهرت یافت که با ظهور صفویه و انتخاب پایتختی اصفهان در این شهر بالید. معماری سبک اصفهانی از زمان ترکمانان آغاز و تا انتهای دوره اول دوره قاجاریه (از سلطنت آغامحمدخان تا پایان سلطنت محمد شاه) با نگاه حاکم بر معماری نسبتا درونگرا، ادامه یافت. در دوره دوم قاجار (از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار)، به دلیل سفر پادشاهان آن دوره و نیز اعزام عده ای از محصلان ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیئت حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز شد که تلفیقی از معماری بومی و غربی بود.»
عضو هیات علمی دانشگاه، عناصر معماری شیوه اصفهانی را اینگونه توضیح می دهد: «پلان ها عمدتا ساده، مربع و یا مستطیل اند. نماها نیز ساده و یکدست و بدون برجستگی هستند و سراسر با کاشی های معرق و هفت رنگ، انواع گچبری ها و آرایه های آجری تزئین شده اند. به علاوه استفاده از گنبدهای دو پوسته و میان تهی و پوشش هایی چون طاق و تویزه، کاربندی و یزدی بندی نیز در این دوره رایج بوده است. در نهایت معماری دوره صفویه، از حیث اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات بسیار قوی تر از معماری دوره بعد از خود عمل کرده است.
از ویژگی های معماری بومی گیلان تا پیش از صفویه، ملاحظات اقلیمی همچون؛ کرسی چینی، سقف شیبدار و استفاده از کوران طبیعی در محوطه و بنا و نیز وجود ایوان در مناطق پست اشاره کرد.»
اما در اواخر دوره قاجار، سبکی از معماری موسوم به «سنگ عمارت» در رشت آغاز و در دوره پهلوی به اوج خود می رسد. سبکی که کاملا وارداتی است و با گنبدهای پیازی شکلش، معماری روسیه تزاری را به تصویر می کشد.
یک مهندس معمار و پژوهشگر درباره معماری موسوم به سنگ عمارت می گوید: «به ساختمان هایی که از معماری نئوکلاسیک روسیه تزاری اقتباس شده بود «سنگ عمارت» می گفتند. این بناها، در اواخر سلسله قاجار و در آغاز این قرن در رشت ساخته می شد.»
روبرت واهانیان تبریز، به اولین نمونه بنای سنگ عمارت در رشت اشاره و اظهار کرد: «نخستین نمونه ساختمان موسوم به سنگ عمارت توسط تاجری از اهالی رشت به نام «محمد جعفر علی یِف» در نزدیکی محله چله خانه و در کنار قرق کارگذاری ساخته شده بود. این ساختمان در ۳مه ۱۹۱۲ طراحی شده بود. این بنا – که سه گنبد پیازی شکل به مانند ساختمان های معماری نئوکلاسیک روسیه داشت – با داشتن نقشه های از پیش تهیه شده، در نوع خودش بی نظیر بود. متاسفانه این بنای ارزشمند در سال ۱۳۴۵ شمسی تخریب و ساختمان دادگستری به جای آن ساخته شد.»
واهانیان، با بیان اینکه شکل دهی بافت شهری رشت بر اثر ارتباطات تجاری، نظامی و سیاسی شهروندان روسیه و اروپا با گیلان زمین به وجود آمده، یادآور می شود: «بعد از مشروطه و در اثر آشنایی با مراکز اداری و سیاسی جدید، مؤسسات و نهادهای جدید اداری و تجاری-که از فرهنگ های دیگر به گیلان آمده و پیش از این سال ها در گیلان وجود نداشت- در گیلان ساخته شدند. چون این مؤسسات واردادتی بودند، معماری این مؤسسات و نهادها هم عینا وارد شد. نظیر آن عمارت بلدیه، مریضخانه بلدیه و ساختمان پست بود. به خصوص ساختمان های «زاستاو» (Застав) که اداره های راهداری در ورودی های شهرهای گیلان بودند. راهداری توسط روس ها اداره می شد و عوارض و مالیات هایی را از مردم در سرحدات شهرها می گرفت.»
این پژوهشگر، به دوره ی تحول گیلان پس از سرکوب نهضت جنگل اشاره کرده و می افزاید: «وقتی رشت به دست سردار سپه افتاد، شاهد حضور حکمران نظامی در گیلان هستیم. نخستین بنای باشکوه به سبک معماری نئوکلاسیک روسیه، عمارت بلدیه رشت است که نماد همکاری کمیسیون بلدیه و شهرداران نظامی با حکمران نظامی وقت گیلان، یعنی «سرتیپ محمد حسین آیرُم» است. وی تحصیل کرده مدرسه نظامی سنت پترزبورگ روسیه بود.
کلنگ احداث ساختمان اداری بلدیه رشت در پاییز سال ۱۳۰۳ خورشیدی مقارن با اواخر سلسله قاجار، به زمین زده شد و چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ به مناسبت روی کار آمدن پهلوی اول افتتاح شد.
طرح این بنا، اقتباسی از معماری های سبک نئوکلاسیک روسیه تزاری است و طراح بنا «آرتم سرداراُف» بود.
روبرت واهانیان، یادآور می شود: «در ادامه ی این سیر تاریخی، ساختمان های دیگری همچون؛ تلگرافخانه، بانک، تجارتخانه و مراکز نظامی و حتی منازل مسکونی با معماری جدید وارد شهر رشت شده و بافت شهر را دچار تحول می کند.»
