لیست قرمز IUCN تاکنون اصلی ترین مرجع درباره وضعیت گونه های جانوری در ایران اعم از منقرض شده، در معرض انقراض یا آسیب پذیر بوده است؛ این در حالی است که بسیاری از کشورها با تدوین یک لیست ملی تصویر مشخص تری از وضعیت گونه های بومی منطقه دارند. دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در نظر دارد با تهیه یک لیست ملی برنامه های اولویت دار برای حفاظت گونه ها را طراحی کند. وب سایت «دنیای سفر» با «حمید امینی» معاون دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست درباره مراحل تدوین این فهرست و برنامه های حفاظتی برای گونه های اولویت دار مصاحبه ای داشته است.
چه دلایلی موجب شد دفتر حیات وحش به دنبال تهیه و تدوین فهرست سرخ گونه ها باشد؟
وظیفه ما در دفتر حیات وحش، حفاظت، مدیریت و ارتقای وضعیت گونه های جانوری در ایران است، اما تمام گونه ها در اولویت یکسانی قرار ندارند؛ به عنوان مثال جمعیت گنجشک خانگی تغییرات چندانی نشان نمی دهد و ظاهرا خطری آن را تهدید نمی کند. لذا نیاز به اقدام ویژه از طرف سازمان احساس نمی شود و نیاز به مراقبت ویژه ندارد. از آن جائیکه، اعتبارات و امکانات ما محدود است باید یک اولویت بندی در میان گونه ها داشته باشیم تا مشخص شود کدام گونه ها در معرض خطر تهدید جدی تر و انقراض قرار دارند و تلاش ها و اعتبارات به سمت آنها سوق داده شود. با این شیوه شانس بقاء برای گونه های در معرض تهدید نیز بیشتر می شود. برای تهیه این اولویت ها و تحلیل وضعیت گونه ها باید مطالعات جامع و دقیق صورت گیرد. فهرستی که IUCN در این باره تحت عنوان فهرست سرخ دارد در واقع همان اولویت بندی است که نشان می دهد کدام گونه ها منقرض شده و کدام گونه ها در معرض خطر انقراض هستند و کدام دسته نیز در وضع بحرانی، آسیب پذیر، در معرض تهدید و یا برخی یا بسیاری گونه ها در وضعیت نامعلوم یا ناشناخته هستند و یا ارزیابی نشده اند به سر می برند. در واقع این نهاد بین المللی این دسته بندی را در سطح دنیا انجام داده است. اما بسیاری از کشورها با نیم نگاهی که به فهرست سرخ جهانی دارند، فهرست وضعیت گونه های بومی را منتشر کرده اند. ما در دفتر حیات وحش سازمان قصد داریم برای حیات وحش ایران فهرست سرخ تهیه کنیم زیرا ممکن است وضعیت گونه ها در IUCN با کشور ما مطابقت نداشته باشد.
IUCN لیست سرخ خود برای گونه ها را به چه ترتیبی اتخاذ می کند که ممکن است با واقعیت های یک کشور منطبق نباشد؟
طبقه بندی فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت بر اساس روند جمعیت یک گونه در دنیا یا در منطقه خاص جغرافیایی اش در ده سال گذشته بیست سال گذشته پنجاه سال گذشته، و همچنین وضعیت از دست رفتن زیستگاهش در ده / بیست / پنجاه سال گذشته ارزیابی می شود و پروسه خاصی دارد. IUCN وضع گونه ها در سطح جهانی را بر اساس ضریبی از تهدید یا مخاطره ارزیابی می کند. بنابراین، ممکن است برای یک گونه در دنیا مشکلی وجود اشته باشد که آن را در معرض خطر جدی قرار دهد اما در ایران این مشکل وجود نداشته باشد. بطور مثال، یکی از مخاطراتی که برای اردک سرسفید در دنیا وجود دارد به این مساله بر می گردد که با گونه ای از اردک به نام رادیداک که در نزدیکی زیستگاهش زندگی می کند آمیزش پیدا می کند و از نسل آن ها پرنده ای نازا و فاقد قدرت تولیدمثل به وجود می آید. این در حالی است که ما در ایران گونه رادیداک را نداریم بنابراین با چنین مخاطره ای مواجه نیستیم. در مقابل مشکلات عمومی هم در جهان وجود دارد؛ به عنوان مثال نسل برخی لاشخورها و پرندگان شکاری به واسطه تجمع DDT که برای کم کردن جونده ها و موش ها به کار می رفت، با تهدید مواجه و موفقیت آن ها در تولید مثل کاهش یافته است. به این ترتیب آن ها وارد چرخه تولید مثل می شوند. اما با نازک شدن تخم ها تعداد جوجه ها کاهش پیدا کرده است، البته این مشکل در پاکستان و هند که استفاده از این ماده در آن ها شایع تر است، نسبت به سایر مناطق بسیار شدیدتر است. همچنین، وضع عروس غاز و درنای طناز در جهان تا سال های زیادی نگران کننده نبود ولی در ایران تعداد آنها بسیار کم است و اگر ما مراقب وضعیت آن ها نبوده و حفاظت شدید نکنیم به زودی در ایران منقرض می شوند و ما در کشورمان نمونه ای از آن ها را نخواهیم داشت. نکته دیگری که می توان به آن اشاره کرد گونه های اندمیک است. به این معنا که مختص یک کشور هستند؛ زمانی که زاغ بور تنها مختص کشور ماست ممکن است در لیست سرخ IUCN قرار نگیرد زیرا تنها دغدغه کشور ماست و جمعیت و پراکنش و زیستگاه آن را تنها ما می دانیم و اگر درباره این گونه گزارشی به IUCN ندهیم به شکل ناشناخته باقی می ماند. تمام موارد فوق نشان دهنده ضرورت داشتن فهرست سرخ ملی است. اما تهیه این لیست یک کار تخصصی و پر هزینه است و پیچیدگی های خود را دارد و ما باید بتوانیم به شکل فنی و علمی آن را پیش ببریم زیرا با تهیه لیست فهرست سرخ می توانیم اولویت گذاری های حفاظتی را به شکل دقیق مشخص کنیم و گونه هایی که در خطر انقراض هستند در اولویت برنامه ریزی های مدیریتی فوری قرار بگیرند و از سازمان های ذیربط برای حفظ آن ها کمک بگیریم.
آیا در تهیه این لیست قرار است از مشاوران و کارشناسان IUCN کمک گرفته شود تا لیست مورد تهیه مبنای دقیق علمی داشته باشد؟
تهیه این لیست هنوز به مرحله اجرا در نیامده است و ما در حال تهیه پروپوزال های آن هستیم. پس از تدوین، پروپوزال ما به دنبال این هستیم تا از کمک مشاوران IUCN در مراحل تهیه این فهرست بهره بگیریم. البته فکر تهیه فهرست ملی چند سال پیش هم مطرح شده بود که به دلایلی صورت نگرفت و مسکوت ماند این در حالی بود که رایزنی هایی با IUCN صورت گرفت و آن ها به همراه کارشناسانی از برخی کشورها قول مساعد برای همکاری و کمک کارشناسی دادند.
اگر بخواهید یک برآورد کلی داشته باشید بودجه ای که این پروژه نیاز دارد، چقدر است؟
هزینه های این پروژه هنوز برآورد نشده است. در حال حاضر ما در تدارک چارچوب اصلی کار هستیم جزئیات مربوط به هزینه ها در مرحله بعد قرار می گیرد و تا دو سه ماه آینده نهایی می شود.
جایگاه انجمن های محیط زیستی در این مرحله چگونه است؟ آیا قرار است از آن ها کمک بگیرید یا اینکه دانشگاه ها و نهادهای علمی در اولویت قرار می گیرند؟
ما کارهای مطالعاتی که در سازمان محیط زیست انجام می شود را می توانیم به دو گروه تقسیم کنیم، برخی کارها توسط کارشناسان سازمان انجام می شود و عمدتا گرداننده و نیروی اجرایی میدانی سازمان حفاظت محیط زیست است و گاه ممکن است در اجرا از موسسه ها و نهادهای دیگر هم بهره گرفته شود. اما گروه دوم به مجموعه مطالعاتی برمی گردد که از همان ابتدای کار و شروع مطالعات با فرد یا موسسه یا دانشگاه قرارداد بسته می شود و بر اساس قرارداد، مطالعاتی و پژوهشی کار تعریف می شود و نیروی بیرونی کار را انجام می دهد. عموما کارهایی که هزینه زیادی دارد و باید اعتبارات گسترده ای برای آن کنار گذاشته شود، بر اساس قواعد و مقرراتی که وجود دارد با یک سازمان تخصصی یا دانشگاه قرارداد بسته می شود و آنها می توانند در تهیه و تدوین کار خود از کارشناسان IUCN یا انجمن های محیط زیستی نیز کمک بگیرند.
آیا شما برنامه دارید همزمان با تهیه فهرست ملی گونه ها، برنامه عمل را نیز تدوین کنید؟ آیا برنامه عمل مشابه برنامه های سابق است یا شما به دنبال برنامه های جدیدی هستید؟
برنامه عمل به این ترتیب است که کارهایی که سازمان حفاظت محیط زیست توسط این سازمان یا سایر سازمان ها باید برای ارتقای وضعیت گونه مورد نظر گونه انجام دهد را، مشخص می کند. به عنوان مثال جمعیت غاز پیشانی سفید کوچک شدیدا کاهش یافته تغییر کرده و این گونه کاهش پیدا کرده است. در نتیجه گام های ارتقای وضع این گونه در برنامه عمل مشخص می شود. یکی از زیستگاه های غاز پیشانی سفید کوچک تالاب های اطراف دریاچه ارومیه است، بنابراین در تعامل با سایر دستگاه ها و وزارتخانه ها بهبود وضع دریاچه ارومیه میسر می شود. اما مسلما جوامع محلی، انجمن ها و دانشگاه ها مدنظر قرار می گیرند.
شما صحبت های کلی درباره این برنامه عمل دارید، اما مساله اینجاست که آیا این برنامه عمل قرار است مشابه برنامه های فعلی باشد یا اینکه تغییری در برنامه ها داده و ضعف های پروژه های کنونی در آن برطرف شود. به عنوان مثال در آیا برنامه های مرتبط با مشارکت جوامع محلی همچنان به شکل فعلی باقی می ماند یا حضور آن ها پررنگ تر خواهد بود؟
ما برنامه های عمل انگشت شماری تاکنون تدوین کرده ایم. بخشی از برنامه اجرا در خود برنامه عمل پیشنهاد می شود به چه شیوه ای اجرا شود. نکته اساسی این است که کار با جوامع محلی در ایران یک پدیده نو است. در دنیا طی سال ها تجربه به این نتیجه رسیده اند که باید کار به شکل مشارکتی انجام شده و در برخی نقاط هم به نتایج چشم گیری رسیده اند اما در کشور ما بسیاری از اقدامات دولتی بودند اما در حال حاضر این تفکر وجود دارد که محیط زیست را نمی توان تنها با توان دولتی حفظ کرد و باید مردم هم در امر حفاظت دخیل باشند. بحثی که تحت عنوان قرق اختصاصی در دنیا وجود دارد که بخشی از مناطق به بخش خصوصی واگذار و حفاظت و برداشت توسط آنها اجرا شود، هنوز در ایران اجرایی نشده است و به مرحله عمل درنیامده است. من امیدوارم بتوانیم بهتر در این مقوله ها وارد شده و شاهد نتایج پرباری در این زمینه باشیم. برای ورود انجمن ها به این بحث، پروژه ها به فراخوان عمومی گذاشته می شود و آن ها بر اساس طرح ها و برنامه های خود وارد عمل خواهند شد.
