به گزارش خبرگزاری ایرنا، غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ، در ناحیه دوآب شهرستان سوادکوه قرار دارد. به عبارتی دیگر این غار در ارتفاعات کوه البرز و تنگه تلاقی رود دوآب به فاصله ۵/۱ کیلومتر از جاده سوادکوه به تهران واقع شده است.
غار اسپهبد خورشید بر سینه خطیر کوه قرار داشته و در متون تاریخی به نام طاق عایشه گرگیلی دژ نیز خوانده شده است.
در زبان مردم منطقه سوادکوه، این غار به نام «لاپ کمر» معروف است. مردم روستای خطیر کوه و روستاهای اطراف، این غار را به نام ‘دیوکالی’ به معنای ‘غار دیو’ می شناسند.
غار اسپهبد خورشید نخستین بار توسط هیات غارشناسان ایران در سال ۱۳۳۵ کشف شد.
اسپهبد خورشید فقط یک غار نیست، در گذشته از غار استفاده جنگی بردند و می توان آن را قلعه هم نامید. قلعه ای که دیواره دارد و داخلش اتاقک سازی شده است. این غار روی یکی از کوه های آهکی منطقه به وجود آمده و داخل غار شاهد سنگ های استامیک هستیم که مانند قندیل به کف غار خیره اند.
تمام این زیبایی ها می تواند هم جنبه توریستی داشته باشد و هم جنبه تاریخی. برای این کار گروهی از کوه نوردان استان مازندران شروع به نصب میخ هایی بر دهانه غار اسپهبد خورشید کرده اند تا در آینده ای نه چندان دور حداقل گروه های کوه نوردی و سنگ نوردی بتوانند به داخلش بروند.
قوس دهانه غار، یکی از عظیم ترین دهانه های غار طبیعی دنیا است. طول قوس طاق طبیعی و عظیم ۴۰متر بوده و درون غار بصورت تالاری بیضی شکل به درازای ۷۵، عرض ۲۵ و ارتفاع ۱۵متر است.
در برابر غار دیواری با سنگ و ساروج چیده شده و تا مدخل آن ادامه دارد. بنای این دیوار به دوره ساسانیان باز می گردد. در مقابل غار پرتگاه مهیبی قرار دارد که ورود به آن را بسیار مشکل می سازد. به دلیل وجود آب آشامیدنی در غار، در گذشته امکان مقاومت به مدت طولانی در آن وجود داشته است. داخل غار دارای اتاق هایی است که قدمت ساخت آنها به دوره ساسانیان باز می گردد. این غار در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. طاق این غار با ۸۰ متر پهنا و ۸۰ متر بلندی جزو طاق های معروف جهان به شمار می آید.
این غار به عنوان دژی طبیعی، همواره مورد استفاده اسپهبدان طبرستان بوده است. در صدر اسلام و همزمان با شورش مردم طبرستان، این غار مامن ونداد هرمز بود.
در سال ۷۶۱ میلادی، اسپهبد خورشید، نوهٔ اسپهبد فرخان بزرگ از خاندان گاوبارگان، بر منطقه مازندران حکومت می کرد. همزمان، مهدی پسر منصور عباسی حاکم ری شد و تصمیم گرفت پس از سالها مازندران را به تسخیر اعراب درآورد. مهدی با نیرنگ از در دوستی با اسپهبد خورشید درآمد و ضمن ارسال هدایایی، از او خواست تا اجازه دهد قسمتی از لشکریانش از تنگه رود تالار گذشته و از راه دریا به خراسان بروند. اسپهبد خورشید فریب این نیرنگ را خورد و اجازه عبور را صادر نمود. مهدی، دو سپاه را از گرگان و شاه کوه روانه نمود و آمل را تصرف نمود. اسپهبد خورشید که غافلگیر شده بود، همسر و ثروتش را در این غار گذاشت و برای تهیه سپاه به دیلمستان رفت.
سپاه اعراب به مدت سه ماه در پایین غار بودند و به فکر چاره برای نفوذ به این غار بودند. سرانجام با مسموم کردن سرچشمه های آب غار موفق شدند ‘بانو نی کلا’ همسر اسپهبد خورشید را به همراه دخترانش به قتل برسانند. اسپهبد خورشید در بازگشت با ۵۰ هزار سپاهی، هنگامی که شایعه اسارت همسر و فرزندانش را شنید، خودکشی کرد.
درباره وجه تسمیه ‘طاق عایشه گرگیلی دژ’ چنین نقل شده است که در دوره اسلامی زنی به نام عایشه در این دژ متحصن شده بود و جمعی از دزدان و راهزنان را به دور خود جمع کرده بود و کرکیل (غارت) می کردند از این جهت آن را عایشه کرکیل دژ گفته اند. همچنین در نزدیکی این غار بقایای قلعه ای قرار دارد که به قلعه باجیگران معروف است.
