هرچند تاریخچه حضور ایران در اکسپوهای جهانی به عنوان یکی از تاثیرگذارترین رویدادهای بین المللی در دو قرن گذشته، نسبت به قدمت ۱۶۵ ساله ی آن کمرنگ است اما در همین حضور پررنگ شده ی سال های اخیر هم نقص هایی مشاهده می شود که قاعدتا دیگر نباید وجود داشته باشند. با این حال، در شرایط ابهامی به سر می بریم که حضور ما در دو اکسپو آینده، به چه کیفیتی خواهد بود و چه میزان توفیق را نصیب مان خواهد کرد.
جمهوری اسلامی ایران پس از آن که حضور جدی تر و چشمگیرتر نسبی را در اکسپو شانگهای ۲۰۱۰ تجربه کرد، در گام بعدی، در اکسپو یوئسو ۲۰۱۲ غایبی بزرگ بود. در آن نمایشگاه که به عنوان اکسپو تخصصی بین المللی با موضوع «زندگی در ساحل و اقیانوس» برگزار شد، ایران با وجود داشتن مرزهای دریایی بسیاری در مجاورت دریای عمان، خلیج فارس، دریای خزر و همچنین دریاچه های بزرگ، در این نمایشگاه بزرگ حضور نداشت. این در حالی است که کامبوج، ویتنام، نپال، جزایر سلیمان، لائوس، مالدیو، مغولستان، پاکستان، جزایر مارشال، فیجی، برونئی، تیمور شرقی، ساموآ، پاپوآ گینه نو، تووالو، سری لانکا، سنگاپور، پالائو، بنگلادش، نائورو، کیریباتی، تونگا، فیلیپین و وانواتو ازجمله کشورهای شرکت کننده در آن اکسپو بودند. رویدادی که در اهمیت آن همین بس که از آن به عنوان المپیک فرهنگی اجتماعی جهان یاد می شود، دستاوردهای بشری در یک و نیم قرن گذشته در آن ارایه شده است و همواره محل تلاقی منافع اقتصادی و سیاسی بین المللی بسیاری هم بوده است.
طبق پروتکل سازمان بین المللی BIE هزینه ی ساخت پاویون های کشورها در اکسپوهای جامع جهانی (به فاصله ی ۵ سال که دوره های قبلی آن ۲۰۱۰ در شانگهای و ۲۰۱۵ در میلان برگزار شده و ۲۰۲۰ در دُبی برگزار خواهد شد) به عهده ی خود کشورهاست اما هزینه ی برقراری پاویون های کشورها در اکسپوهای تخصصی بین المللی (به فاصله ی ۵ سال که ۲۰۱۲ در یوئسو برگزار شده، ۲۰۱۷ در آستانه برگزار می شود) بر عهده ی کشور میزبان است.
اما با این اوصاف چرا ایران در اکسپو ۲۰۱۲ غایب بود؟
به یک دلیل ساده: در آن زمان اعلام شد، حضور ایران در نمایشگاه های جهانی حمایت مصوبه ی هیات دولت را دارد اما در این مصوبه چون بر اکسپوهای جهانی (جامع) تاکید شده، حضور ایران در اکسپوهای تخصصی منتفی است. اکسپو ۲۰۱۲ هم مانند اکسپو ۲۰۱۷ از نوع تخصصی بین المللی بود؛ برخلاف اکسپوهای ۲۰۱۰ و ۲۰۱۵ که از نوع جامع جهانی به شمار می رفت.
حال به نظر می رسد این سد از پیش رو برداشته شده؛ چراکه هم اکنون گویا در شرکت سهامی نمایشگاه ها – در حکم یکی از معاونت های وزارت صنعت، معدن و تجارت – چند جلسه ی هم اندیشی کم سرو صدا در زمینه ی حضور ایران در اکسپو ۲۰۱۷ برگزار شده است.
این اکسپو با موضوع محوری «انرژی آینده» در بازه ی زمانی ۲۰ خرداد تا ۱۹ شهریور سال ۹۶ قرار است در پایتخت قزاقستان – به عنوان اولین کشور اسلامی میزبان اکسپو – برگزار شود. قزاق ها برای به دست آوردن این میزبانی، جدی ترین رقیب خود، لیژ بلژیک را با حدود ۱۰۰ رای از مجموع حدود ۱۶۰ رای شکست دادند. این شهر اروپایی البته در سال های دور، چند نوبت میزبان اکسپو بوده است.
پس از آن هم که نوبت شهر دُبی در امارات متحده عربی است که برای نخستین بار، اکسپو را با برگزاری اکسپو جامع جهانی ۲۰۲۰ به خاورمیانه می آورد. اما آن چه که همچنان جای نگرانی است و همچنان در ابهام قرار دارد، نحوه ی حضور ایران و دستاوردهای جمهوری اسلامی از این دو آوردگاه جهانی است؛ به دو علت:
یکی این که اکسپو ۲۰۲۰ در دوره ی دولتی دیگر برگزار می شود و تجربه ی اکسپوهای ۲۰۱۰ و ۲۰۱۵ در دو دولت نشان داد که بسیاری از تجربه ها در تغییر مدیریت ها، از یاد خواهند رفت، هزینه های بیهوده برای دوباره کاری ها و مستند نشدن تجربه های پیشین، علاوه بر اصرار بر اصلاح نکردن روندها و رابطه های معیوب، تحمیل خواهد شد. در نهایت نیز احتمالا در پایان اکسپو ۲۰۲۰ فهرستی از اهداف یا مطلوبیت های محقق نشده روی دست ما و دست اندرکاران متولی امر خواهد ماند. این دغدغه البته برای اکسپو ۲۰۱۷ با توجه به آن که در دوره ی عمر دولت یازدهم برگزار می شود، احتمالا وجود نخواهد داشت؛ با این حال، انسجام ساختاری در این زمینه، ضرورتی است که در هر دوره حس می شود.
نکته ی دیگر این است که ما، هم به دلیل ضعف در ادراک مفهوم و کارکردهای اکسپو و هم به دلیل ضعف مدیریت متناسب، در نوع حضور و دستاوردهای آن به ایرادها و فرصت سوزی های فاحشی دچاریم. دیگر این که سازمان یافتگی دقیق و قوی برای این حضور نداریم. نشانه ی آن، تولی گری مطلق وزارت صنعت و تجارت در این زمینه است و نیز در سطح حداقل، و آن هم زیر سؤال بودن دخالت بخش خصوصی در این حضور است؛ همان چه که برای نمونه، در بحث معماری پاویون ایران در اکسپو میلان بسیار نمود یافت و دقیقا عکس همان چیزی که در زمینه ی حضور کشورهای توسعه یافته در اکسپوهای اخیر شاهدش بوده ایم.
دست کم دو حضور ایران در اکسپوهای ۲۰۱۰ شانگهای و ۲۰۱۵ میلان، مشکلات و معضلاتی را برای ما نمایان کرد که اگر گوش شنوا و حسن نیتی وجود داشته باشد، برای اکسپوهای پیش رو، آن ها را می توان برطرف کرد.
حضور افراد غیرکارشناس با نام کارشناس در اکسپو یکی از معضلات این بخش است. در واقع این ایراد ناشی از فقدان مدیریت یا مهندسی صحیح است که به عنوان مانعی برای حضور مناسب ایران در اکسپو جلوه می کند. از طرفی، این درک وجود ندارد که مسائل اقتصادی و سیاسی لایه های پنهان تری در اکسپوها هستند و جنبه های فرهنگی و هنری، لایه های عیان تر را در این رویداد مهم جهانی شکل می دهند. ضمن آن که با وجود هجمه ای که در این سال ها به سمت جمهوری اسلامی بوده و نیز با وجود توان تمدنی که داریم، وقتی گفته می شود حضور گروه های هنری برای شکل گیری رویدادهای جذاب فرهنگی باید بخش پررنگ تری از برنامه ریزی ما را دربر بگیرد، تردید جدی وجود دارد؛ حتا تا این حد که مبادا حضور و نمود فعالیت های فرهنگی و هنری، با شان ما در تضاد باشد! این در حالی است که برگزارکنندگان اکسپو برای هویت و تمدن کشورها در قالب معرفی گذشته، حال و آینده ی آن ها بسیار ارزش قایل هستند. ضمن آن که اکسپویی با میلیون ها نفر بازدیدکننده، فرصت بسیار مناسبی است نه صرفا برای جنبه های تبلیغی، بلکه برای اصلاح و ایجاد آگاهی و تلقی های درست. این مهم نیز حاصل نمی شود؛ مگر با اجرای برنامه هایی که بازدیدکنندگان را هرچه بیشتر به مشارکت بطلبند.
مشهود است که در زمینه ی تولی گری حضور ایران در اکسپوهای جهانی از نظر ماهیتی، ساختار اشتباهی داریم. در نتیجه، وقتی برای یک موضوع فرهنگی، در ستاد اقتصادی و صنعتی تصمم گیری می شود، برون ده آن از این منظر، چندان دقیق و مفید نمی شود؛ چراکه توجیه وجوه کارشناسی منطبق با نفس اکسپو برای کارشناسان حوزه های دیگر که در این زمینه کارشناس نیستند، مشکلات و موانع زیادی، برای هر دو طرف و نیز دیگر وجوه درگیر، به وجود می آورد.
در نتیجه، مانند آن چه که در جریان برگزاری نشست های هم اندیشی حضور ایران در اکسپو ۲۰۱۵ میلان رخ داد، یأس و ناامیدی ناشی از این مشکلات، مدیران حوزه های مربوط را به مرور، از مسیر خارج می کند. برای نمونه، در آن اکسپو، کاری که باید در حوزه ی کشاورزی انجام می شد، صورت نگرفت؛ چون چیدمان ساختار درست نبود. نهاد مرتبط با گردشگری هم که یکی از اصلی ترین حوزه های مرتبط با موضوع است، در همان اوایل کار، عملا کنار رفت و خلاء آن به شکل مشهودی حس شد. این درحالی است که وجه گردشگری ما به عنوان یک فرصت بزرگ، باید مستقلا در اکسپو برنامه ریزی داشته باشد و در پایان هر دوره، برای پنج سال بعد که اکسپوی بعدی برگزار می شود، برنامه ریزی کند.
این در حالی است که با هر رفتار غلطی، انگیزه از بخش های مرتبط با موضوع گرفته می شود و در نتیجه، فرصت های ملی از دست می رود. شاید تصمیم درست تر این می تواند باشد که حوزه های فرهنگی – هنری، گردشگری و صنعت و بارزگانی و دیگر بخش های مرتبط، در این زمینه برون سپاری کرده، مانند تجربه ی کشورهای توسعه یافته، بخش خصوصی را البته با نظارت و مدیریت غیر قابل نادیده گرفتن بخش دولتی – طبق پروتکل شرایط حضور – وارد ماجرا کنیم. در واقع اگرچه قانونا متولی حضور کشورها دولت ها هستند اما در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته، هزینه ی مالی را شرکت های اقتصادی تأمین می کنند، نه بودجه ی دولتی. شاید برای این منظور تشکیل یک موسسه ی کوچک و با سازوکار مشخص زیر نظر دولت، چاره ساز باشد.
ضمن آن که اگر کشورهای موفق دیگر، بودجه های بیشتری نسبت به ایران برای راه اندازی پاویون هایشان صرف می کنند که اتفاقا این اختلاف سطح همواره مورد تاکید و مفر توجیه مدیران ما بوده است، نباید از نظر دور داشت که چون در آن جا بخش خصوصی سرمایه گذاری می کند، امور را طوری پیش می برد که درنهایت، عایدی بیشتری نصیب آن کشورها می کند. به زبان ساده تر، آن ها از بودجه ی نفتی ارتزاق نمی کنند که نتیجه و سود حاصل از فعالیت ها برایشان مهم نباشد و در نتیجه، امور را با ضعف مدیریتی و باری به هر جهت پیش ببرند تا فقط خرج کرده باشند.
