افزایش شبکه جاده ها از یک سو یک نیاز جدی برای توسعه جوامع انسانی و از سوی دیگر یک تهدید جدی برای جمعیت گونه هایی است که در حواشی جاده ها زیست می کنند. متاسفانه توسعه شبکه جاده ای در ایران، به ویژه در درون مناطق حفاظت شده، بسیار شتابزده و بدون رعایت ضوابط و اصول اولیه حفاظتی انجام شده است. این امر به افزایش روز افزون تصادفات جاده ای گونه های مختلف حیات وحش منجر شده و جمعیت بسیاری از آن ها را با خطرانقراض مواجه ساخته است.
برای آشنایی با وضعیت یوزپلنگ آسیایی در ایران و بررسی اقداماتی که برای حفاظت از این گونه در خطر انقراض انجام شده، ماهنامه ترابران با «هومن جوکار» مدیر پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست گفتگویی انجام داده است.
برآورد جمعیت یوزپلنگ در ایران چه تعداد است و از چه روش هایی برای پایش جمعیت یوزپلنگ در ایران استفاده می شود؟
با توجه به وسعت زیاد زیستگاه یوزپلنگ و جمعیت بسیار کم این گونه، هنوز روشی برای سرشماری علمی و دقیق یوزپلنگ وجود ندارد و با کمک «دوربین های تله ای» فقط می توان حداقل جمعیت یوزپلنگ را در ایران تعیین کرد. آخرین سرشماری سراسری که از یوزپلنگ در تمام زیستگاه های حفاظت شده ایران انجام گرفت، در سال ۱۳۹۱ آغاز شد.
اما از آنجائیکه ۱۰ زیستگاه حفاظت شده در «پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی» وجود دارد و دوربین های تله ای در هر زیستگاه باید دو ماه باقی بمانند، این سرشماری تا سال ۱۳۹۲ به طول انجامید. براساس این سرشماری، حداقل ۵۰ قلاده یوزپلنگ در ایران وجود دارد.
رفت و آمد دامداران در زیستگاه های یوزپلنگ چطور به بقاء یوزپلنگ در ایران آسیب زده است؟
زیستگاه های یوزپلنگ بزرگ هستند زیرا یوزپلنگ جانوری است که عادت به پیمودن مسافت های خیلی زیاد دارد. علت چنین رفتاری، شیوه زندگی یوزپلنگ، فشار ناشی از حضور سایر گوشتخواران بزرگ در زیستگاه یوزپلنگ و عوامل انسانی همچون دامپروری و حضور دام اهلی در زیستگاه این جانور است.
حضور دام اهلی در منطقه برای یوزپلنگ به عنوان یک فشار زیستی در یک زیستگاه محسوب می شود و یوزپلنگ بخاطر فعالیت های دامپروری در زیستگاهش مجبور می شود منطقه را ترک کند. یوزپلنگ مسافت های خیلی زیادی را بین زیستگاه ها می پیماید و در این مسیرهایی که رفت و آمد می کند، به ناچار باید از خیلی از جاده ها نیز عبور کند.
درباره تلفات جاده ای یوزپلنگ توضیح دهید؟
تلفات یوزپلنگ بخاطر تصادف با موتورسیکلت تا کنون گزارش نشده است. تمام تلفات یوزپلنگ که تا کنون در جاده های ایران رخ داده، مربوط به تصادف با اتومبیل بوده است. البته نمی دانیم که این تلفات بخاطر تصادف با اتومبیل سواری بوده یا کامیون چون هیچ کدام از راننده های متخلف برای دادن گزارش در محل تصادف منتظر نماندند. اما به محض اینکه برای یوزپلنگ تصادف رخ می دهد، مردم منطقه به پاسگاه خبر می دهند و بنده و محیط بانان خیلی سریع خودمان را به بالای سر جسد می رسانیم. حتی برخی اوقات زمانیکه بالای سر لاشه می رسیم، هنوز بدن جانور گرم است. تمام ۱۳ مورد تلفات جاده ای که در مورد یوزپلنگ گزارش شده در شب اتفاق افتاده است.
در روز راننده ها دید کافی دارند و یوزپلنگ نیز اگر به لحاظ بینایی مشکلی نداشته باشد، چون جانور سریعی است، می تواند به راحتی از جاده عبور کند. اما در شب، زمانیکه یوزپلنگ به جاده می آید، تابش نور چراغ اتومبیل موجب می شود جانور در وسط جاده ناخودآگاه ترمز کند زیرا که چشم یوزپلنگ در شب به نور عادت ندارد و مردمک چشم هایش ریز می شوند.
همچنین، راننده هم که با سرعت ۱۲۰ کیلومتر در حرکت است، بخاطر اینکه اطراف جاده تاریک است و فقط به اندازه محدوده نور چراغ اتومبیل دید دارد، با آمدن یوزپلنگ در جاده با یک صحنه خیلی سریع مواجه می شود و نمی تواند برای توقف اتومبیل به موقع عکس العمل نشان دهد.
آیا گزارشی از جاده سازی در ایران وجود دارد که باعث تخریب زیستگاه یوزپلنگ شده باشد؟
در سال ۱۳۹۲، یک جاده آسفالته به نام «جاده گزوئیه» در «منطقه حفاظت شده بافق» در حال احداث بود. «منطقه حفاظت شده بافق» در استان یزد در حاشیه جنوبی «کویر مرکزی» قرار دارد و «جاده گزویه» بصورت یک جاده خاکی در «گردنه گودار» از قدیم وجود داشت و محیط بانان «سازمان حفاظت محیط زیست» اغلب از آن برای تردد در منطقه استفاده می کردند.
اما مردم منطقه از استانداری خواسته بودند که برای سهولت در دسترسی به مناطق مجاور، این جاده را تبدیل به جاده اصلی منطقه کنند. با حضور لودرها در منطقه، بنده و همکاران به استان یزد رفتیم تا مسئولین آن بخش از استان را متقاعد کنیم که «جاده گزوئیه» را از وسط یکی از بهترین زیستگاه یوزپلنگ عبور ندهند. اما در جلسه معارفه زمانیکه مسئولین شهرستان متوجه شدند که ما از طرف «پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی» آمدیم و قصد توقف احداث این جاده را داریم، حاضر به شنیدن حرف های ما نشدند.
هم اکنون، به لطف تلاش های زیادی که در این سال ها برای آگاه سازی مردم درباره اهمیت حفاظت از یوزپلنگ شده، نه تنها بحث احداث «جاده گزوئیه» متوقف شده بلکه مسئولین این شهرستان برای حفاظت از یوزپلنگ مشتاقانه با ما همکاری می کنند و تنها چیزی که از ما خواستند نصب مجسمه یوزپلنگ و تابلو برای معرفی «منطقه حفاظت شده بافق» به عنوان زیستگاه یوزپلنگ آسیایی در مسیر مسافران به این شهرستان است.
البته، به غیر از ماجرای جاده گزوئیه، جاده سازی جدیدی در داخل یا حاشیه زیستگاه های یوز تا کنون اتفاق نیفتاده است. بیشتر از جاده سازی، تغییرشکل جاده هایی که از قبل در منطقه وجود داشته، در کاهش جمعیت یوز تأثیر داشته اند. تغییراتی که در شکل جاده ها ایجاد شده، همچون عریض شدن و چند بانده شدن جاده، نصب گاردریل در وسط یا کنار جاده، شرایط را برای بقاء یوزپلنگ بحرانی تر کرده است.
بیشتر تصادفات جاده ای که منجر به مرگ یوزپلنگ در ایران شده، در محور کالمند بین شهرستان مهریز یزد و شهرستان انار کرمان رخ داده است. در محدوده جاده یزد-کرمان که طولش حدود ۱۵ کیلومتر بیشتر نیست، تا کنون بیش از ۵ یوز از دست دادیم. این جاده بیست سال پیش، یک جاده معمولی دو طرفه با عرضی برابر دو لاین(یک لاین رفت و یک لاین برگشت) بود. بنابراین، عبور از چنین جاده ای برای همه حیوانات از جمله یوزپلنگ خیلی سریع و آسان انجام می شد و طبیعتا تلفات حیات وحش در این جاده خیلی کم اتفاق می افتاده است.
اما در سال های بعد، این جاده تعریض شده و به یک جاده با ۴ باند در یک طرف و چهار باند در طرف دیگر تبدیل شده که توسط یک گاردریل فلزی در وسط از هم جدا می شدند. نه تنها عرض این جاده با عرض جاده قبلی برای عبور حیوانات فرق کرده بلکه ترافیک این جاده در این سال ها به شدت افزایش پیدا کرده است. همچنین، زمانیکه جانور از جاده می خواهد عبور کند، زمانیکه به وسط جاده می رسد، از وجود گاردریل متحیر شده و نمی تواند تصمیم بگیرد که باید از بالای این مانع عبور کند یا زیر آن؛ در نتیجه، همین توقف کوتاه جانور در وسط جاده منجر به بسیاری از تلفات حیات وحش می شود.
مثال دیگر در تغییرشکل جاده ها، محور شاهرود تا سبزه وار در جاده تهران-مشهد است. این جاده از شمال پارک ملی توران می گذرد، در گذشته یک جاده دو بانده بود که عریض شدن این جاده هم اکنون، باعث بحران برای تلفات یوز و سایر وحوش شده است. آخرین تلفات یوزپلنگ در سال گذشته مربوط به محور سبزوار به شاهرود بود که در این واقعه، دو یوزپلنگ را دست دادیم.
البته اگر اطلاعات کافی در مورد نقاط حساس تلفات حیات وحش در جاده ها در اختیار پیمانکاران وزارت راه قرار دهیم، با ایمن سازی جاده ها می توان برخی اوقات تلفات جاده ای حیات وحش را کاهش داد. امروزه در دنیا علمی به نام مطالعه اکولوژی جاده ها وجود دارد که با استفاده از شیوه ها و نرم افزارهای این علم می توان نقاط بحرانی و محل بیشتر تصادفات حیات وحش را در جاده ها مشخص کرد.
آیا وجود پل های روگذر و زیرگذر در مقطع عرضی جاده ها می توانند برای کاهش تصادفات جاده ای یوزپلنگ موثر باشند؟
مطالعه رفتار جانوران نشان داده که گوشتخواران، علاقمند به عبور از روگذر (Over pass) نیستند و بلعکس، گوزن ها و سایر علفخواران بجز گراز ها، اصلاً مایل به عبور از داخل تونل نیستند. گراز و اکثر گوشتخواران کوچک همچون سمور، گورکن، روباه و گربه های وحشی عادت دارند که اگر زیرگذر (Under pass) یا تونلی وجود داشته باشد، از آن عبور کنند.
اما ابعاد این تونل ها معمولا قابل استفاده برای یوزپلنگ نیست. این امکان نیز وجود ندارد که زیرگذرهای ساخته شده در جاده ها را تخریب کرد و مجدداً از نو ساخت چون کار پر هزینه ای است و وزارت راه نمی پذیرد. اما برای اینکه یوزپلنگ بتواند از این زیر گذرها عبور کند، می توان عرض یا عمق زیرگذرها را بیشتر کرد.
هم اکنون در ایران تمام زیرگذرها مکعبی شکل است اما براساس مطالعاتی که در سایر کشورها انجام شده، زیرگذرهای دایره ای شکل گزینه بهتری برای عبور حیات وحش هستند. برای پی بردن به اینکه چه نوع زیرگذرهایی برای عبور یوزپلنگ مناسب است، پس از اینکه مرحله مطالعه انجام شد و قبل از اجرای راهکارها در کشور، باید نتایج مطالعات را بصورت پایلوت در برخی مناطق برای استفاده حیات وحش از آن ها آزمایش کرد. اگر این نتایج موفق بود، می توان به وزارت راه ابلاغ کرد که از آن ها در جاده های جدیدی که می سازند، استفاده کنند.
