به گزارش «دنیای سفر»، کوهپیمایی، نفسم را به شماره انداخته است. از ابتدای راه تابلویی نبود که نشان دهد تا مقصد چقدر فاصله است. آبشار را که از نظر می گذرانم، تابلوهای قهوه ای نصب شده در حاشیه راه سنگفرش نشان می دهد که ۱۰۰۰ متر دیگر به قلعه مانده است. برخی از همراهان، از ادامه مسیر جا می مانند. با وجود سختی راه، تردید را پشت سرم جا می گذارم و به مسیر پیاده روی ادامه می دهم.
در میانه راه دکه های یخ در بهشت و آلوچه های ترش پای رفتن را سست می کند ولی راهنما یادآور می شود که ساعت پنج عصر درب قلعه را می بندند. آب باقیمانده ته بطری را سر می کشم، به یاد حرف عزیزی می افتم که از الزامات گردشگری در طبیعت کانادا می گفت؛ «از یک مسیری به بعد اجازه همراه داشتن حتی یک بطری آب را هم ندارید، مبادا که سهل انگارانه در طبیعت رها شود». بطری خالی را در کوله پشتی می اندازم. در پیاده روی چند ساعته تا رسیدن به دژ عظیم «قله روخون»، شاهدم که چگونه لای بوته ها، شاخه درختان، شکاف سنگ ها، کف جنگل و رودخانه، گردشگری غیرمسئولانه ردپای زشتی از خود بجا گذاشته است. به هر کجا نظر می کنم، انواع بطری های خالی و پلاستیک بسته بندی مواد خوراکی رها شده است.
بالاخره به درب قلعه می رسم. درب بسته است، با اصرار، نگهبانِ قلعه از شکاف در می پرسد که با کدام گروه آمده ام؟ اندکی بعد، درب قلعه برای یک همراه جامانده از گروه باز می شود و نگهبان تاکید می کند که برای بازدید عجله کنم، زیرا تا یک ساعت دیگر همه باید خارج شوند.
برج و باروهای قلعه را از نظر می گذرانم و ضلع شرقی را که چند سال پیش اندکی مرمت شد. ابتدا به دنبال چشمه آبی می روم، که قرن هاست می جوشد. روزگاری همین چشمه ساکنان قلعه را سیراب می کرد و حالا تنبوشه های سفالی، گردشگران خسته و به نفس افتاده را با آب خنک چشمه سیراب می کنند. کمی استراحت کافی است تا جای جای قلعه را ببینم. ویرانه بخش غربی را می بینم و شاه نشین را که همچنان غیرقابل بازدید است. خوشبختانه بخش شرقی چند سال پیش مرمت شد. از پله های این بخش تا برج های دیده بانی بالا می روم، از شکاف های کوچک قراولخانه ها -که روزگاری سربازان قلعه از آن دیده بانی می کردند- مسافرانی را می بینم که هنوز از کوه بالا می آیند. لای ساروج برج و باروها، خزه بسته و درختچه های تنک رشد کرده اند.
آن گونه که راهنما توضیح می دهد: «این دژ، به عنوان یک قلعه حکومتی – نظامی با مساحت تقریبی ۲۲ هزار و ۳۰۰ مترمربع، سراسر دو قله کوه را احاطه کرده و بوسیله برج و باروهایی مستحکم به طول ۱۲۶۰ متر که از پستی و بلندی های کوه و عوارض طبیعی پیروی می کند، محصور شده است. نزدیک بودن برج ها به یکدیگر علاوه بر آنکه قدرت دفاعی ساکنان را افزایش می داده، بر زیبایی طرح بنا افزوده است.
قلعه از سه بخش غربی، شرقی و میانی تشکیل شده، در هر بخش قراولخانه و برج های دیده بانی قرار دارد. آب انباری در ضلع غربی است که از چشمه های طبیعی پر می شده، دروازه های ورودی، شاه نشین، زندان و درب اضطراری، از دیگر بخش های قلعه است. قلعه، ۴۴ برج به صورت نیم دایره دارد، اغلب برج ها دو طبقه بوده و دسترسی به طبقه دوم از طریق پله های بیرون برج ها است»؛ راهنما درباره مصالح به کار رفته در بنا توضیح می دهد: «با توجه به سختی راه، در ساخت بنا از مصالح موجود یا پیرامون آن استفاده و قطعات سنگ در ابعاد مختلف از صخره های اطراف کنده شده است».
«بجز محل دروازه ورودی و بخش های حساس که سنگ های آن تراش خورده، در بقیه نقاط از سنگ لاشه استفاده شده است. برای ساخت طبقات فوقانی برج و باروها، در پوشش سقف ها و کف ها نیز عمدتا آجر به کار رفته است. چوب، دیگر مصالح به کار رفته در پوشش سقف طبقات، واحدهای مسکونی و درب و پنجره هاست که از درختان جنگل استفاده شده است».
الکساندر خودچکو، ایران شناس لهستانی در سال ۱۸۳۰ از گیلان بازدید کرده و درباره این قلعه می نویسد: قلعه رودخان، دژی است بر بالای کوهی که در قسمت علیای رودخانه ای به همین نام قرار دارد. بام روی آن از سنگ و آجر و در طرفین درب ورودی دو برج دفاعی مستحکم است. بر بالای درب ورودی کتیبه ای است که مطالب زیر بر روی سنگی حک شده است «این قلعه که به نام قلعه حسامی است، نخستین بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ ه.ق به امر سلطان حسام الدین امیر دباج ابن امیر علاء الدین تجدید بنا شد. هدایت خان، حاکم فومن، نیز در سال ۱۱۷۵ ه.ق در زمان قیامش علیه کریم خان، به تعمیر این قلعه پرداخت».
اما قلعه رودخان، زمانی بر سر زبان ها افتاد که دکتر منوچهر ستوده در دهه ۴۰ مامور شد تا بناهای تاریخی کرانه دریای کاسپین را ثبت کند. وی از عظمت قلعه ای می نویسد که فاقد راه دسترسی مناسب است؛ برخلاف دهه های اخیر که راه سنگفرشی تا رسیدن به قلعه ساخته اند. او پیش از انتشار کتابش، خاطره رسیدن تا قلعه را در روزنامه اطلاعات چاپ می کند. خاطره پرتاب شدنش از پل چوبی معلق به درون رودخانه؛ او در حین غوطه ور شدنش افسوس می خورد از اینکه دفترچه یادداشتش را آب برده و نگاتیو عکس های دوربینش هم با آب رودخانه از بین رفته است. ب شک تلاش دکتر ستوده موجب شد که عظیم ترین دژ تاریخی گیلان، به شماره ۱۵۴۶ در مرداد ماه ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شود.
کارشناسان میراث فرهنگی اگرچه قدمت قلعه را به دوره سلجوقی می رسانند، اما یکی از پژوهشگران گیلان می گوید: این دژ عظیم در هیچ زمانی جزء قِلاع اسماعیلیان نبوده و این دژ نه در دوره ساسانی و یا سلجوقی، بلکه در دوره های پیش از تاریخ و توسط اقوام «سَکا» ساخته شده است.
مرتضی سخایی، توضیح می دهد: نام باستانی این قلعه، سَکسار است و قلعه رودخان، ترجمه توام با اشتباهات مصطلح بسیار زیادی از نام اصیل و معنادار «قَلَه روخون» است. نام رودخانه همجوار دژ، رودخانه «حَیدَرَلات» است و آبادی پایین دست دژ، محل قشلاق مردمان ییلاق نشین قله روخون است که به اشتباه «روستای قلعه رودخان» نامیده شده؛ اسم اصلی این روستا قَلَه روخون است» بنظر سخایی، عواملی نظیر مفقود شدن نتیجه سال یابی مواد و مصالح دژ در سال ۱۳۸۹ در سازمان میراث فرهنگی و عدم نمونه برداری از پی ها و لایه های زیرین دژ باعث شده پیشینه دقیق ساخت این قلعه مبهم باشد.
این پژوهشگر، ضمن اشاره به پیشینه قوم تالش می گوید: «تالش» فارسیِ امروزی شده اسمی باستانی است که در اسناد یونانی از آن به نام «کادوس» و در کتیبه های هخامنشی و زبان پهلوی باستان از آن به نام «ثَتَگوش» یاد شده است. این دژ در اراضیِ متعلق به اقوام تالش یا همان «کادوسِ یونانی» و «ثَتَگوشِ پهلوی» قرار دارد، اما توجه به اسم «سَکسار» این فرضیه را قوت می بخشد که این دژ نه متعلق به تمدن تالش بلکه متعلق به اقوام سکاها باشد، سکاها از تبار پارتیان یا همان اشکانیان هستند. در زمان اشکانیان، حملات سلوکیان یا همان رومیان به صفحات شمالی و غربی کشور بی وقفه ادامه داشت و این نواحی به حفاظت بیشتری نیز نیاز داشت.
در واقع علاوه بر اسم سَکسار که ما را متوجه سلسله اشکانیان می کند، قرار داشتن محلِ دژ سَکسار بر سر راه طبرستان باستان علت دیگری است که ما را به مهم بودن این محل برای اشکانیان، جهت ساختن دژی همانند سَکسار رهنمون می سازد. پایتخت اشکانیان در پارت واقع در مرز بین خراسان و ترکمنستان بوده و رومیان برای تسلط بر اشکانیان مجبور بودند تا از مسیر طبرستان عبور کنند، اما دژ سَکسار مانند سدی محکم بر سر راهشان قرار داشت و مانع دستیابی رومیان بر پارت می شد.
سَکسار نامی است که از نیاکان تالش زبان روستای قله روخون آمده است. بنابراین می توان سَکسار را یک اسمِ ترکیبیِ تالشی دانست که توسط شبانان تالش زبان بر روی دژ واقع در منطقه سکونتشان گذاشته اند. سَکسار از دو کلمه (سک، قوم سکا) و (سار، مخفف کلمه تالشیِ سارَه به معنی ستاره) تشکیل شده است. محتمل ترین وجه تسمیه برای قلعه این است که در قلعه سَکسار نه تالش ها، بلکه سربازان و سرداران سکایی منتسب به سلسله اشکانی سکونت داشتند. ساکنین قلعه ، شب هنگام در جای جای قلعه، آتش می افروختند، به طوری که محل دژ از نگاه شبانانِ تالش زبانِ نقاط بالادستی، مانند ستاره های کوچک می درخشید».
سفر ما به قله روخون پایان می یابد؛ در حالیکه هنوز بخش غربی و شاه نشین قلعه مرمت نشده است. امیدواریم با تخصیص اعتبار لازم، پیش از مرمت، باستان شناسان فرصت یابند تا با لایه برداری عمیق تر، قدمت این بنا را به درستی تخمین بزنند.
«قله روخون» اسم قلعه رودخانه به گویش گیلانی است.
