تاثیرات جنگ بر محیط زیست کشورها به حدی زیاد بوده که سازمان ملل برای نخستین بار در سال ۲۰۰۱ با تصویب قطعنامه ای روز ششم نوامبر را به عنوان روز بین المللی پیشگیری از تخریب محیط زیست در جنگ ها و مناقشات مسلحانه نامگذاری کرده است.
چه حال و روز خوشی داشت آدمی آن روز
که روی شانه ی او بیل بود جای تفنگ!
درخت و گندم، مهر و امید می پرورد
نه تلخکامی و وحشت، نه زشت نامی و ننگ
فریدون مشیری
آثار بسیاری از فعالیت های انسان بر محیط زیست برگشت ناپذیر است: بدون شک جنگ ها و درگیری های مسلحانه یکی از همین فعالیت ها هستند. امروزه تولید سلاح های شیمیایی، بیولوژیکی و هسته ای یکی از عوامل اصلی تهدید جوامع بشری به شمار می روند. دستیابی به پیروزی از سوی طرف های درگیر به هر قیمتی و عدم پایبندی به اصول و قواعد حاکم بین المللی، عملا بهره گیری از خطرناک ترین سلاح ها را برای طرفین منازعه فراهم کرده است. انواع مین های خنثی نشده، ساخت پل و سد در رودخانه ها و در مسیر مهاجرت ماهی ها، ایجاد پایگاه های نظامی در پیرامون اکوسیستم های حساس، آلودگی تالاب ها و اکوسیستم های آبی، آلودگی های نفتی و تخلیه فاضلاب ها به عنوان نمونه هایی از عوامل مخرب محیط زیست در جنگ ها مطرح هستند.
تاثیرات جنگ ها بر منابع آبی جهان بسیار گسترده و تقریبا غیرقابل ترمیم است. پس از هر جنگ، به دلایل گوناگون و بی شمار، مانند آلودگی ناشی از غرق شدن کشتی های حامل تسلیحات و مواد منفجره، انفجارهای پی در پی، نفوذ مواد شیمیایی حاصل از انفجارها به آب های آزاد و تخلیه پسماندهای ویژه، تغییرات شگرفی نه تنها بر اکوسیستم های آبی که بر زیستگاه های خشکی نیز ایجاد شده و باعث تشدید رخدادهایی چون سیل ها و خشکسالی ها می شود. متاسفانه باید گفت که در بیش تر موارد اوضاع هرگز به وضعیت پیشین باز نمی گردد و شاید در بهترین حالت، شماری از موجودات با وضعیت جدید سازگار می شوند و آن گروه که نتوانند خود را با شرایط جدید تطبیق دهند، نابود می شوند.
جنگ ها همچون شمشیر دو لبه عمل می کنند، از یک سو منازعات و ناامنی های حاصل از آن موجب ایجاد صدمات جدی به محیط زیست را فراهم می کنند، و از سوی دیگر تغییرات آب و هوایی، افزایش دما و بروز خشکسالی ها خود عاملی برای بروز و تشدید جنگ های داخلی و منطقه ای می شوند. در حال حاضر در قاره آفریقا جنگ های داخلی ناشی از خشکسالی به مراتب بیش از گرسنگی و بیماری های واگیردار در این سرزمین تلفات داده است.
از جمله جنگ هایی که در سه دهه اخیر اثرات نامطلوبی بر محیط زیست بر جای گذاشتند می توان جنگ هشت ساله ایران و عراق، جنگ خلیج فارس، جنگ افغانستان، جنگ بوسنی و کوزوو، فلسطین اشغالی و جنگ داخلی در سوریه را برشمرد.
یکی از نمونه های شاخص در خصوص نقش جنگ بر تغییر آب و هوا و افزایش دمای مناطق جنگی را در عراق می توان دید، در این کشور پس از یک دهه جنگ، میزان آب دجله و فرات به شدت کاهش یافته و زمین های حاصلخیز میان این دو رود که یکی از مراکز اولیه کشاورزی انسان است، به بیابان بدل شده است. به نحوی که از ۲۸ درصد زمین حاصلخیز این کشور سالانه ۲۵۰ کیلومتر مربع آن به بیابان تبدیل می شود.
به دلیل تولید نامناسب و بی رویه نفت در این کشور پس از حمله آمریکا، روزانه فقط ۸ میلیون تن CO2 وارد فضا می شود. به گفته مایکل تی کلیر، پروفسور دانشگاه همشایرامهرست ماساچوست، هنگامی که نوادگان ما از استادان خود بپرسند که «چرا نیاکان ما دست به کاری موثر نزدند تا از تاثیرات فاجعه آمیز بر محیط زیست و تغییرات آب و هوا جلوگیری کنند» یکی از پاسخ ها بی تردید این خواهد بود که «به خاطر جنگ عراق.»
وی عقیده دارد: وقتی تغییرات آب و هوایی ناشی از حمله نظامی آمریکا و هم دستانش به عراق در سال های آینده آشکارتر شود، مردم روی زمین مجبور خواهند شد وارد عمل شوند ولی آن زمان دیگر برای پیشگیری از خشکی همه گیر، توفان های شدید و متلاشی شدن جامعه آسیب پذیر عراق بسیار دیر است.
در جنگ ایران و عراق (۱۹۸۸-۱۹۸۰) و جنگ خلیج فارس (۱۹۹۱) بسیاری از زیستگاه های حیات وحش ایران، عراق و کویت آسیب جدی دیدند؛ خلیج فارس استراحتگاه بهاری حدود دو میلیون پرنده مهاجریست که از آفریقا به سوی اروپا مهاجرت می کنند و بطور حتم با تغییر شرایط زیستگاهی این موجودات، جمعیت پرندگان مهاجر دستخوش تغییر شده است. همچنین در طی جنگ خلیج فارس مقادیر بسیار زیادی نفت به این حوضه وارد شده است. حداقل ۱۰ میلیون بشکه نفت از مخازن و تانکرهای کویت به خلیج فارس رها سازی شده که این مقدار ۳۷ بار بیشتر از حادثه اکسون والدز بود. لکه های نفتی صدها مایل به سمت ساحل و جزایر کوچک خلیج که محل تخم گذاری و زیست جانوران متنوعی از قبیل لاک پشت های نادر خلیج فارس و گاوهای دریایی بود حرکت کرده است.
جنگ در کشور عراق و تداوم نابسامانی ها یکی از دلایل آسیب های زیست محیطی مانند ریزگردهایی است که کارشناسان معتقدند از اراضی رها شده کشاورزی و تحت اشغال داعش در عراق برخاسته و در بخش زیادی از استان های غربی و جنوب غربی کشورمان بحران آلودگی هوا را به وجود آورده است.
خوشبختانه در طول سال های اخیر بر تعداد کشورهایی که از برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) درخواست کرده اند تا ارزیابی های زیست محیطی پس از جنگ را انجام دهد افزوده شده است.
امروزه مقررات بشردوستانه ناظر به حمایت از محیط زیست برای همه کشورها الزام آور است، ولی در وهله نخست می بایست تدابیری در سطح جهانی اندیشیده شود که زمینه بروز جنگ ها کم شود، در عین حال ضمن تلاش برای لازم الاجرا کردن کنوانسیون ها و توافقات بین المللی همچون کنوانسیون ژنو، در برخورد با کشورهای ناقض قوانین و مقررات مربوط به محیط زیست، می بایست بدون هر گونه تسامحی به تناسب ارتکاب جرم اقدام شود.
با تامل در این مهم که در قرن حاضر با پیشرفت فناوری های مدرن جنگی، خطرات و اثرات جنگ بر محیط زیست به شدت افزایش یافته است، روز بین المللی «جلوگیری از تخریب محیط زیست در جنگ و مناقشات مسلحانه» برای تاکید هرچه بیشتر بر تبعات مخرب زیست محیطی جنگ و اهمیت دادن به این موضوع نامگذاری شده است؛ عوارضی که در غالب موارد خساراتی جدی بر طبیعت بر جای نهاده و غیر قابل جبران است.
شینا انصاری – مدیرکل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست
