کارشناسان بر این باورند که افزون بر چالش های سیاسی و فرهنگی، برخی از مهم ترین مشکلات موجود در ایران که مانع رشد این صنعت شده است عبارت است از: کمبود زیرساخت های اقامتی و حمل و نقل، کمبود نقدینگی و سرمایه گذاری، نبود برنامه جامع تبلیغات و برندسازی، بوروکراسی پیچیده، ناکارآمدی نیروی انسانی متخصص، مشکلات صدور روادید، عدم پایش مستمر و نبود آمار دقیق از بخش های مختلف صنعت گردشگری، تعدد مراکز تصمیم گیری، ناکارآمدی مدیریت دولتی، نگاه صرف فرهنگی و نبود نگاه اقتصادی به گردشگری و بی توجهی به استانداردهای جهانی صنعت گردشگری.
بررسی تجربیات سایر کشورها نشان می دهد بخش عمده ای از این مشکلات به نبود برنامه عملیاتی یکپارچه و فرابخشی برای توسعه زیرساخت ها و فقدان استراتژی مشخص توسعه در بلندمدت برمی گردد. در کانون توجه قرار دادن موضوع برنامه ریزی توسعه گردشگری کشور، از این رو ضرورت دارد که با توجه به اسناد موجود در حوزه گردشگری، تاکنون برنامه ریزی عملیاتی مشخصی برای تحقق سند چشم انداز ۱۴۰۴ صورت نگرفته است.
مطالعات انجام شده از سوی مهندسان مشاور امکوایران نشان می دهد در طول پنج دهه گذشته طرح جامع توسعه جهانگردی ایران ۱۳۵۲ (توریست کنسولت)، برنامه های توسعه ۵ ساله اول تا پنجم (قبل و بعد از انقلاب)، طرح آمایش سرزمین، مناطق نمونه گردشگری و طرح جامع مدیریت و توسعه گردشگری ایران (۱۳۸۱) اهم مطالعات و اسناد تدوین شده برای توسعه گردشگری کشور در سطح ملی بوده است.
اهمیت طرح جامع توریسم سال ۵۲
بر اساس این مطالعات، طرح جامع توسعه گردشگری ایران که در سال ۱۳۵۲ و از سوی موسسه توریست کنسولت تهیه و تدوین شد، کشور به ۱۱ منطقه گردشگری شامل آذربایجان، سواحل خزر، تهران، خراسان، سیستان و بلوچستان، اصفهان، کرمان و یزد، فارس، خوزستان، سواحل جنوب و قسمت های مرکزی و غرب ایران تقسیم شده است.
در این طرح برای هریک از مناطق نوع و میزان اماکن اقامتی مورد نیاز در دوره های زمانی پنج ساله مشخص شده است. همچنین مناطق گردشگری بر مبنای نوع جاذبه ها (شامل زیارتی، کسب و کار، تعطیلات، جوانان و سایر انگیزه ها) تقسیم بندی و برنامه ریزی دقیق برای آن ها صورت گرفته است. در بخش دیگری از این مطالعات روش های مدیریتی و نحوه تامین سرمایه برای زیرساخت های روبنایی و زیربنایی گردشگری به تفصیل ارائه شده است. از نکات قابل توجه در این مطالعات پرداختن به مشکلات سرمایه گذاری بخش خصوصی و معایب سرمایه گذاری دولتی در بخش گردشگری است.
مطالعه اسناد این طرح نشان می دهد که بخش اعظم مشکلات نهادهای دولتی در طول بیش از ۴۰ سال گذشته تغییر چندانی نکرده و همچنان پابرجاست. در این مطالعات پیشنهادات مشخصی برای اصلاح روندهای اداری، ارائه مشوق ها و معافیت ها و اعطای تسهیلات به سرمایه گذاران ذکر شده است. همچنین در بخش دیگری از این مطالعات، بررسی مفصلی در مورد بازارهای هدف اصلی برای جذب گردشگران به ایران صورت گرفته و برای افزایش جذب گردشگر از هریک از این بازارها راهکارهای عملیاتی جداگانه ارائه شده است.
به گفته مهسا تفقداکبرپور، کارشناس تحقیق و توسعه گردشگری، این مطالعات کامل ترین و کاربردی ترین برنامه توسعه گردشگری ایران در طول دهه های گذشته است که متاسفانه دلایل مختلفی نظیر وقوع انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و خارج شدن موضوع گردشگری از اولویت های مدیریتی کشور باعث شد تا برنامه های پیش بینی شده در این مطالعات هیچ گاه تحقق نیابد. طرح های مختلف نظیر طرح جامع جهانگردی کرانه های دریای خزر و طرح جامع آب های معدنی سرعین و لاریجان که توسط قدیمی ترین شرکت مهندسان مشاور کشور قبل از انقلاب تهیه شده، از جمله طرح های موضوعی و موضعی حاصل از مطالعات طرح جامع توسعه جهانگردی ایران است.
کاستی های طرح جامع مدیریت گردشگری
طبق مطالعات انجام شده توسط مهندسان مشاور امکوایران، طرح جامع مدیریت و توسعه گردشگری ایران نیز به منظور تحقق گفت وگو بین ملت ها و تحکیم مناسبات ایران با سایر کشورها، ایجاد اشتغال برای جوانان و بیکاران، کمک به کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها، افزایش درآمدهای ارزی کشور، افزایش سطح رفاه اجتماعی و دستیابی به توسعه پایدار گردشگری از جهات فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی تنظیم شد. این طرح با مشارکت سازمان جهانی گردشگری (WTO) و برنامه عمران ملل متحد (UNDP) تدوین شد و کلیات آن در سال ۱۳۸۱ به تصویب رسید اما همانند طرح آمایش سرزمین، این طرح نیز هیچ گاه به عنوان یک سند مصوب رسمیت نیافت.
تعیین اولویت های توسعه گردشگری، قطب های گردشگری، موضوعات مربوط به زیرساخت های دسترسی و حمل و نقل، زیرساخت های اقامتی، خدمات بین راهی، مباحث مدیریتی و منابع انسانی، کسب و کارهای گردشگری و بازاریابی از جمله موضوعاتی است که در این مطالعات مورد توجه قرار گرفته است. عدم هماهنگی با طرح های بالادست، تمرکزگرایی بیش از حد در برنامه ریزی ها، بی توجهی به واقعیت های سیاسی، اقتصادی و ساختار اداری کشور، شفاف نبودن طرح در حوزه های اصلاح قوانین و سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت ها، توزیع نامناسب امکانات در کشور بدون توجه به جاذبه های گردشگری و منابع مالی در دسترس، بی توجهی به برندسازی و مارکتینگ برای جذب گردشگران خارجی، عدم ارائه راهکارهای افزایش درآمدزایی از طریق صنعت گردشگری و حجم زیاد گزارش ها و عدم تدوین گزارش عملیاتی از جمله مشکلاتی است که در ارتباط با این مطالعات مطرح می شود.
الزامات تدوین برنامه توسعه گردشگری ایران
به باور کارشناسان، با توجه به کاستی های موجود در برنامه ریزی های انجام شده برای گردشگری کشور و نبود برنامه به روز و کارآمد، دستیابی به هدف ورود ۲۰ میلیون گردشگر خارجی به ایران براساس سند چشم انداز ۱۴۰۴، دست یافتنی نیست و بازنگری در برنامه های انجام شده ضروری به نظر می رسد. بررسی های انجام شده حاکی از آن است که اقدامات صورت گرفته در نهادهای مختلف، زمینه های لازم را برای توسعه و رونق صنعت گردشگری فراهم نکرده است. تحقق واقعی سیاست های برنامه ششم توسعه و اهداف سند چشم انداز ۱۴۰۴، به ایجاد بسترهای مناسب و تسهیل مشارکت بخش خصوصی در این فرآیند نیاز دارد که این امر مستلزم ایجاد ساختاری منسجم، یکپارچه و مبتنی بر یک برنامه جامع و همه جانبه نگر برای توسعه گردشگری ایران است. این برنامه به عنوان یک سند بالادستی می تواند هدایت کننده فعالیت های دستگاه های دولتی و بخش خصوصی در مسیر دستیابی به اهداف سند چشم انداز ۱۴۰۴ در زمینه توسعه گردشگری و افزایش سهم گردشگری در درآمدهای کشور باشد.
چنین برنامه ای باید از ویژگی هایی نظیر مبتنی بودن بر واقعیت های موجود؛ استفاده از تجربیات سایر کشورها؛ دارای هدف گذاری های مشخص در بازه های زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت؛ مورد وثوق بودن تمامی فعالان بخش گردشگری (دولتی و خصوصی) مورد بررسی قرار دادن ابعاد مختلف صنعت گردشگری به صورت یکپارچه شفاف سازی نقش، جایگاه و مسوولیت بخش های دولتی و خصوصی و منتهی شدن به راهکارهای مشخص، عملیاتی و قابل اجرا برخوردار باشد.
