تنوع معماری بادگیرهای یزد بسیار فروان است و وجود تنها بادگیر گرد، بلندترین بادگیر و تنها بادگیر دوطبقه و عریض ترین بادگیر ایران در جای جای این استان، نشان دهنده اهمیت و نقش بادگیر در معماری و ساختار زندگی مردمان این دیار کویری است.
تنها بادگیر گرد ایران یکی از ارزشمندترین آثار دیدنی شهر بهاباد در استان یزد است که از دور و در میان دیوارهای رنگ و رو رفته ی اطرافش، همانند استوانه ای گلی به چشم می آید.
به گفته یکی از معماران یزدی، اشکال مختلف و جالب بادگیرها خصوصاً بادگیر گرد بهاباد را پیش از آن که مربوط به نوع معماری و موقعیت جغیرافیایی باشد، بیشتر به انگیزه ی افراد برای ساختارشکنی در جامعه مربوط است.
به عبارتی با توجه به این که باد غالب استان عمدتاً از دو جهت شمال غرب و جنوب شرقی است، بادگیرهایی با بیش از دو جبهه عملاً کارآیی ندارند و ساخت اشکال مختلف بادگیرها بیشتر به انگیزه افراد خصوصاً در جلب توجه و زیباتر شدن ساختار بنا و خانه شان مربوط میشده است. البته از آنجایی که بادگیر گرد در مکش باد به داخل بنا قدرت کمتری نسبت به بادگیرهای چندضلعی دارد، پس کاربرد و صرفه اقتصادی در ساخت آن نیز معیار نبوده است.
بادگیرهای یزد معمولاً از سایر بادگیرهای کشور بزرگتر هستند و معمولاً چهار طرفه یا هشت طرفه ساخته می شدند، به همین لحاظ این نوع بادگیرها را در برخی مناطق «بادگیر چهار طرفه» یا «چهار سویه» هم می نامند و از آنجایی که ساختمان آنها از نظر معماری نسبت به سایر بادگیرها، مشکل تر و پیچیده تر بوده، ارتفاع آن را نیز معمولاً بلند می ساختند، بر همین اساس نیز در شهر یزد تمام بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند چرا که بادهای کویری در میبد همراه با گرد و غبار از سمت کویر بوده لذا اهالی این منطقه بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت بادهای مطلوب می ساختند.
نوع وزش باد البته در ساخت بادگیرهای ابرکوه و اردکان نیز بی تاثیر نبوده اما آنچه امروز جالب توجه گردشگران و مردم است، بادگیرهایی با اشکال بسیار گوناگون و متنوع است که شاید تنها در استان کویری یزد یافت می شوند و به جاذبه هایی در دل این شهر تبدیل شده اند.
تنها بادگیر گرد ایران که به نظر می رسد مصداق دیگری در دنیا هم نداشته باشد، در یک خانه با قدمت قاجاری در شهرستان بهاباد قرار گرفته که تا چندی پیش، در حال مرمت بود و اطراف آن خانه تاریخی در سال های گذشته به علت بی توجهی به میراث ارزشمند و بافت تاریخی منطقه، از بین رفته است اما در چند قدمی آن نیز مجموعه تاریخی ارزشمندی به همت میراث فرهنگی و مردم محلی احیا و مرمت شده که شامل مسجد، ساباط و زورخانه است.
این خانه تاریخی که صاحب تنها بادگیر گرد ایران است، به یک مجموعه با کاربری اقتصادی تبدیل خواهد شد به طوری که «محمدرضا کاظمی بهابادی» رئیس اداره میراث شهرستان بهاباد در گفت وگو با خبرنگار ایسنا، در خصوص این مجموعه اظهار می کند: این خانه قاجاری متعلق به «حاج علی اکبر رفیعی پور» یکی از بومیان منطقه است که در گذشته به وقف مسجد مجاور مجموعه درآمده و در حال حاضر با اعتبار ۷۰ میلیون تومان مرمت شده است.
این مسئول اضافه می کند: این مجموعه تاریخی که توسط موسسه عام المنفعه آبادگستر بهاباد مرمت شده، قرار است به مرکز دائمی آموزش، تولید و فروش صنایع دستی در بهاباد تبدیل شده و برای بیش از ۷۰ نفر اشتغالزایی کند.
